🔸 अभंग क्र. २३ :
“निंदी कोणी मारी । वंदी कोणी पूजा करी ॥१॥
मज हें ही नाहीं तें ही नाहीं । वेगळा दोहीं पासुनी ॥ध्रु.॥
देहभोग भोगें घडे । जें जें जोडे तें बरें ॥२॥
अवघें पावे नारायणीं । जनार्दनीं तुकयांचें ॥३॥”
🔹 पंक्तीवार सखोल अर्थ:
❶ “निंदी कोणी मारी । वंदी कोणी पूजा करी”
या ओळीत संत तुकाराम महाराज मानवी समाजाची आणि मानवी स्वभावाची एक साधी पण खोल प्रतिक्रिया मांडतात.
- “निंदी” म्हणजे टीका, अपमान, किंवा खालच्या दर्जाची वागणूक.
- “वंदी” म्हणजे स्तुती, सन्मान, पूजा, गौरव.
तुकाराम महाराज सांगतात, “माझी कोणी निंदा केली तरी चालेल किंवा कोणी माझी स्तुती केली तरी चालेल, मला काहीच फरक पडत नाही.”
👉 अध्यात्मिक दृष्टिकोन:
हे वाक्य ऐकायला जरी सोपे वाटत असलं, तरी यात एक अत्यंत उंच आध्यात्मिक पातळीची जाणीव आहे.
सामान्य माणूस नेहमी आपल्या इमेजसाठी झगडतो. कोणी टीका केली तर दुःखी होतो आणि कोणी स्तुती केली तर अभिमानित होतो. पण तुकाराम महाराज दोन्ही भावना पार केल्या आहेत.
❷ “मज हें ही नाहीं तें ही नाहीं । वेगळा दोहीं पासुनी” (धृपद)
- “हें” म्हणजे स्तुती
- “तें” म्हणजे निंदा
तुकाराम महाराज पुढे म्हणतात — “माझ्या दृष्टीने निंदा असो वा वंदना, दोन्हीच माझे नाहीत. मी त्या दोन्हींपासून स्वतंत्र, वेगळा आहे.”
👉 याचा अर्थ:
- त्यांनी ‘साक्षीभाव’ अंगीकारला आहे.
- समाज काय म्हणतो, त्यावर आपलं अंतरंग टिकवणं, हा खरा आध्यात्मिक उन्नतीचा टप्पा आहे.
- त्यांचं ‘स्व’ म्हणजे फक्त ईश्वरच. त्यामुळे बाह्य जगताचे कौतुक किंवा अवहेलना दोन्ही त्यांच्यापर्यंत पोहोचतच नाहीत.
❸ “देहभोग भोगें घडे । जें जें जोडे तें बरें”
या ओळीत ते शरीराशी संबंधित अनुभवांविषयी बोलतात.
- “देहभोग” म्हणजे शरीराने अनुभवले जाणारे सुखदुःख, आजार, थकवा, रोग, समाधान इ.
- ते म्हणतात, “हे शरीरभोग जे काही माझ्या नशिबात आहेत, ते मी शांतीने भोगतो.”
👉 गूढ अर्थ:
- इथे कर्मसिद्धांत स्पष्ट होतो — पूर्वसंचित कर्मांनुसार या जन्मात जे काही मिळतं, ते मिळणारच.
- ते या अनुभवांशी न लढता, निवृत्तिपंथी दृष्टिकोनातून स्वीकार करतात.
- “जें जें जोडे तें बरें” – म्हणजे परमेश्वराने जो अनुभव दिला, तोच योग्य.
🙏 हे वाक्य सुद्धा “ईश्वराच्या इच्छेशिवाय पान हलत नाही” या तत्त्वाशी सुसंगत आहे.
- सार्थ हरिपाठ – अभंग क्र. १
- संत तुकाराम महाराज अभंग क्र. २३
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय चौथा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय दुसरा
❹ “अवघें पावे नारायणीं । जनार्दनीं तुकयांचें”
या शेवटच्या पंक्तीत तुकाराम महाराज एक अद्वैत बोध सांगतात:
- ते म्हणतात की, “माझं सर्व जीवन, माझे सर्व अनुभव, सुख-दुःख, भावना – सगळं नारायणालाच अर्पण आहे.”
- ‘जनार्दन’ हे विष्णूचे एक नाव आहे, आणि ‘नारायणीं’ म्हणजे भगवंताच्या इच्छेप्रमाणे.
👉 मूळ भावना:
तुकाराम महाराज पूर्णपणे भगवंताच्या अधीन आहेत. त्यांच्या दृष्टीने आपण काही करतोय असं नाही. जे काही होतंय ते सर्व विठोबा करतोय.
- स्वतःचे आयुष्यही त्यांनी देवाला अर्पण केले आहे.
- त्यामुळे त्यांच्या जीवनात अहंकार, द्वेष, अपेक्षा, प्रतिष्ठेची ओढ काहीच उरलेली नाही.
🔹 आजच्या जीवनाशी संबंधित संदेश:
या अभंगाचा आशय आजही तितकाच उपयुक्त आहे.
| अभंगातील भावना | आजच्या जीवनात उपयोग |
|---|---|
| निंदा/स्तुतीकडे दुर्लक्ष | सोशल मिडिया, समाजात सतत मतं व्यक्त होतात – पण त्याकडे शांतपणे पाहणं शिकावं. |
| कर्मानुसार भोग | संकटं आली तरी ‘का माझ्याच बाबतीत असं होतंय’ असं म्हणायचं नाही. |
| सर्व काही ईश्वराला अर्पण | आत्मशांतीसाठी, प्रत्येक कर्म हे ईश्वरार्पण मानणं आवश्यक. |
| अहंकार टाकणं | आपण काही करत नाही, सगळं त्याच्या इच्छेनेच होतं – हे मानलं की मन शांत होतं. |
🔸 निष्कर्ष:
या अभंगात तुकाराम महाराजांनी एक अत्युच्च आध्यात्मिक स्थितीचं वर्णन केलं आहे – जिथे ना निंदा लागते, ना वंदना.
ना सुख मोहवते, ना दुःख डिवचते.
हेच खरं “ज्ञान-भक्ती-समर्पण” यांचं एकत्रित रूप आहे.