अभंग:
अवगुणांचे हातीं ।
आहे अवघीच फजीती ॥१॥
नाहीं पात्रासवें चाड ।
प्रमाण तें फिकें गोड ॥ध्रु.॥
विष तांब्या वाटी ।
भरली लावूं नये होटीं ॥२॥
तुका म्हणे भाव ।
शुद्ध बरा सोंग वाव ॥३॥
विस्तारपूर्वक अर्थ:
या अभंगात संत तुकाराम महाराज मानवी स्वभावाचे आणि अध्यात्मिक शुद्धतेचे सुंदर वर्णन करतात.
१. अवगुणांचे हातीं । आहे अवघीच फजीती ॥
या ओळींमध्ये महाराज म्हणतात की, ज्या माणसाच्या हातात अवगुण असतात – म्हणजेच जो दुर्गुणी, दुष्ट, कपटी, असत्यवक्ता, अहंकारी आहे – त्याच्या हातात कोणतेही कार्य दिले, तरी त्यातून अपयशच मिळते. अशा व्यक्तीला समाजात आदर, मान-सन्मान मिळत नाही. त्याच्या कर्मामुळे नेहमी अपयश, निंदा, आणि फजीती होते.
२. नाहीं पात्रासवें चाड । प्रमाण तें फिकें गोड ॥ध्रु.॥
लोक अनेकदा केवळ बाह्यरूप, दिसणे, श्रीमंती, किंवा मोठेपणाच्या बाहेरच्या गोष्टी पाहून निर्णय घेतात. पण तुकाराम महाराज सांगतात की फक्त पात्र (भांडे) चांगले आहे म्हणून त्यातील पदार्थ देखील चांगला असेल, हे गरजेचे नाही. खरे महत्त्व आहे त्यातील गुणधर्माचे, म्हणजे आत काय आहे त्याचे. एखादी गोष्ट फार गोंडस दिसते, पण ती आतून खोटी, फिकट, रसहीन असू शकते. म्हणून केवळ बाह्य सौंदर्यावर न जाता त्यातील खरेपणा, गुणवत्ता आणि शुद्धतेवर भर दिला पाहिजे.
३. विष तांब्या वाटी । भरली लावूं नये होटीं ॥
जरी विष तांब्याच्या म्हणजेच सुंदर व चमकदार वाटीत भरले असेल, तरी ते पिणे योग्य नाही. त्याचा परिणाम शरीरासाठी घातकच होणार आहे. त्यामुळे बाह्य स्वरूप चांगले असले तरी त्यातील गोष्ट अपायकारक असेल, तर ती नाकारली पाहिजे. याचा अर्थ असा की व्यक्तीचं रूप, बोलणं किंवा वर्तन गोंडस असलं तरी जर त्याचा स्वभाव किंवा हेतू विषासारखा असेल, तर त्याच्याशी संबंध ठेवणे टाळावे.
४. तुका म्हणे भाव । शुद्ध बरा सोंग वाव ॥
तुकाराम महाराज शेवटी सांगतात की मनात परमेश्वराविषयी असलेला शुद्ध भाव, हीच खरी भक्ती आहे. फसवेपणा, दिखावा, सोंग करून भगवंताला गोंजारणे हे व्यर्थ आहे. मन निर्मळ, भाव खरा आणि आचरण पवित्र असेल तरच खऱ्या अर्थाने ईश्वरप्राप्ती होते. सोंग घेऊन भक्ती केली, तर ती केवळ वरकरणी भासेल, पण त्यामागे आत्मिक संबंध निर्माण होणार नाही.
- सार्थ हरिपाठ – अभंग क्र. १
- संत तुकाराम महाराज अभंग क्र. २३
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय चौथा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय दुसरा
सारांश:
संत तुकाराम महाराज सांगतात की व्यक्तीची खरी किंमत तिच्या मनातील शुद्धतेवर आणि आचरणावर ठरते, केवळ तिच्या रूपावर किंवा दिखाव्यावर नव्हे. अवगुणी व्यक्ती कधीही यशस्वी होत नाही. आपण बाह्य रूप पाहण्याऐवजी अंतःकरणातील शुद्ध भाव पाहावा. आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे – भगवंताप्रती आपला भाव शुद्ध, निस्सीम व प्रामाणिक असावा.