समचरणदृष्टि विटेवरी साजिरी
अभंग:
१.
“समचरणदृष्टि विटेवरी साजिरी ।
तेथें माझी हरी वृत्ति राहो ॥१॥”
अर्थ (विस्ताराने):
हे माझ्या हरी, तुमचे चरण सम (समान) आहेत. तुम्ही भेदभाव करत नाही, सगळ्यांना एकसारखं पाहता — राजा असो वा रंक.
विठोबाचे जे विटेवरी उभे असलेले रूप आहे, ते समतेचे आणि करुणेचे प्रतीक आहे.
हे देवा, अशा त्या विटेवरी साजिर्‍या (सुंदर, आकर्षक) असलेल्या तुझ्या रूपावरच माझं मन, माझी वृत्ती कायमस्वरूपी स्थिर राहो.
हे हरी, माझं मन कुठेही इतरत्र भटकू नये — फक्त तुझ्यातच गुंतलेलं असावं.
ध्रुवपद:
“आणीक न लगे मायिक पदार्थ ।
तेथें माझें आर्त्त नको देवा ॥ध्रु.॥”
अर्थ (विस्ताराने):
हे देवा, या जगात जी जी भौतिक सुखं आहेत, जी “मायिक” म्हणजे मायेने व्यापलेली, नाशिवंत आहेत —
मला त्यांची कोणतीच गरज नाही.
माझी आर्त भावना (आसक्ती, तृष्णा) त्या पदार्थांवर जाऊ नये.
माझं हृदय तुझ्याशिवाय दुसऱ्या कशातही रमू नये, हीच माझी प्रार्थना आहे.
तुझ्याशिवाय इतर सर्व गोष्टी क्षणभंगुर आहेत, आणि म्हणून त्या नकोच.
- सार्थ हरिपाठ – अभंग क्र. १
- संत तुकाराम महाराज अभंग क्र. २३
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय चौथा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय दुसरा
२.
“ब्रम्हादिक पदें दुःखाची शिराणी ।
तेथें दुश्चिंत झणी जडों देसी ॥२॥”
अर्थ (विस्ताराने):
ब्रह्मा, विष्णू, महेश अशा उच्च पदांवर किंवा इतर मोठमोठ्या सत्तास्थानांवरसुद्धा,
एक प्रकारचं दुःखच असतं — त्यात जबाबदाऱ्या, चिंता, अहंकार, आणि टोकाच्या अपेक्षा असतात.
म्हणून, अशा पदांवर माझं मन स्थिर होऊ नये.
हे देवा, माझं चित्त त्यात गुंतून पडू नये.
मोठेपणा, कीर्ती, अधिकार यामध्ये खरी शांती नसते — त्या सर्वात “दुश्चिंता” आहे, अस्थिरता आहे.
३.
“तुका म्हणे त्याचें कळलें आम्हां वर्म ।
जे जे कर्मधर्म नाशवंत ॥३॥”
अर्थ (विस्ताराने):
तुकाराम महाराज म्हणतात — आता आम्हाला हे गूढ समजलं आहे, हे वर्म (गुपित) उलगडलं आहे.
या जगात जे काही धर्म, कर्म, आचार-विचार, समाजाच्या कल्पना —
सर्व काही नाशवंत आहे, कालांतराने संपणार आहे.
म्हणून, यात रमण्याऐवजी आपण त्या परमार्थात, भगवंताच्या भक्तीत, नाशरहित आनंदात रमायला हवं.
एकत्रित भावार्थ / सारांश:
संत तुकाराम महाराज आपल्या हृदयातून भगवंताला एक सुंदर प्रार्थना करत आहेत.
“हे विठोबा, तुझं जे विटेवरी उभं असलेलं, समतेची शिकवण देणारं रूप आहे — त्यावर माझं चित्त एकाग्र राहो.
माझं मन भौतिक गोष्टींमध्ये गुंतू नये.
माझ्या इच्छा, आकांक्षा, तृष्णा या केवळ तुझ्यापुरत्याच मर्यादित राहाव्यात.
मला ब्रह्मा-विष्णूसारखी मोठी पदं नकोत, कारण त्यामध्येही चिंता, दुःख असतं.
माझं अंतिम लक्ष हे भगवंताच्या भक्तीतच असावं.
आता मला समजलं आहे की, या जगातील सर्व कर्मधर्म, पदं आणि प्रतिष्ठा — सगळं नाश होणारं आहे.
म्हणून मला फक्त तुझं स्मरण, तुझं चरणी स्थिर मन — हेच हवं आहे.”