संत तुकाराम महाराजांच्या ‘दुर्जनासि करी साहे’ या अभंगाचे सखोल विश्लेषण आणि कुसंगतीचे परिणाम 

प्रस्तावना: संत तुकाराम महाराज आणि अभंगाचे महत्त्व 

संत तुकाराम महाराज हे १७ व्या शतकातील महाराष्ट्रातील एक महान संत कवी होते, ज्यांनी वारकरी संप्रदायाला एक नवी दिशा दिली. त्यांच्या अभंगवाणीतून त्यांनी समाजाला नैतिक, आध्यात्मिक आणि व्यावहारिक उपदेश दिला. त्यांचे अभंग हे केवळ काव्य नसून, ते लोकशिक्षणाचे प्रभावी माध्यम होते, ज्यातून त्यांनी समाजातील अंधश्रद्धा, दांभिकता, अनैतिकता आणि ढोंगीपणा यावर प्रखर टीका केली. त्यांच्या अभंगांचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची साधी, सोपी भाषाशैली आणि थेट जनसामान्यांच्या मनाला भिडणारे विचार. त्यांनी सामान्य माणसाच्या भाषेतून परमार्थाची शिकवण दिली आणि समाज सुधारण्याचा अथक प्रयत्न केला. तुकाराम महाराजांचे कार्य केवळ वैयक्तिक मुक्तीपुरते मर्यादित नव्हते, तर ते समाजाच्या नैतिक आणि आध्यात्मिक उन्नतीसाठीही कटिबद्ध होते. त्यांच्या अभंगांमधून त्यांची ही सामाजिक जाणीव आणि नैतिक मूल्यांवरील दृढ निष्ठा स्पष्टपणे दिसून येते. ¹ 

‘दुर्जनासि करी साहे’ हा अभंग संत तुकाराम महाराजांच्या या सामाजिक जाणीव आणि नैतिक मूल्यांवरील आग्रहाचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. या अभंगात त्यांनी केवळ दुर्जनांच्या दुष्कृत्यांवरच नव्हे, तर त्यांना अप्रत्यक्षपणे मदत करणाऱ्या किंवा त्यांची संगत करणाऱ्या व्यक्तींवरही कठोर शब्दांत प्रहार केला आहे. हा अभंग कुसंगतीचे (वाईट संगतीचे) गंभीर दुष्परिणाम आणि सत्संगतीचे (चांगल्या संगतीचे) महत्त्व अधोरेखित करतो. याचा तात्त्विक गाभा म्हणजे, व्यक्तीच्या चारित्र्यावर आणि समाजाच्या नैतिकतेवर संगतीचा किती खोलवर परिणाम होतो, हे स्पष्ट करणे. संत तुकाराम महाराजांचे अभंग केवळ आध्यात्मिक उपदेशापुरते मर्यादित नाहीत, तर ते समाजसुधारणेचे आणि नैतिक जागृतीचे प्रभावी साधन होते. ‘दुर्जनासि करी साहे’ हा अभंग त्यांच्या या सामाजिक बांधिलकीचा एक महत्त्वाचा पुरावा आहे, जो त्यांच्या तत्त्वज्ञानाचा एक अविभाज्य भाग आहे. 

अभंग: मूळ पाठ आणि सविस्तर अर्थ 

संत तुकाराम महाराजांच्या गाथेतील अभंग क्र. ६६ ‘दुर्जनासि करी साहे’ याचा मूळ पाठ आणि त्याचे सविस्तर विश्लेषण खालीलप्रमाणे आहे: ² 

अभंग ६६ 

दुर्जनासि करी साहे । तो ही दंड हे लाहे ॥१॥ 

शिंदळीच्या कुंटणी वाटा । संग खोटा खोट्याचा ॥ध्रु.॥ 

येर येरा कांचणी भेटे । आगी उठे तेथूनी ॥२॥ 

तुका म्हणे कापूं नाकें । पुढें आणिकें शिकविती ॥३॥ 

प्रत्येक चरणाचा सविस्तर अर्थ आणि विश्लेषण 

• दुर्जनासि करी साहे । तो ही दंड हे लाहे ॥१॥ 

• अर्थ: जो व्यक्ती दुर्जनांना (वाईट प्रवृत्तीच्या लोकांना) मदत करतो किंवा त्यांना पाठिंबा देतो, तो स्वतःही त्या वाईट कृत्यांमध्ये सामील होतो आणि त्यालाही त्या दुष्कृत्यांसाठी शिक्षा भोगावी लागते. 

• विश्लेषण: या पहिल्या चरणात संत तुकाराम महाराज स्पष्ट करतात की वाईट कृत्यांना प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे प्रोत्साहन देणे हे तितकेच निंदनीय आहे. दुर्जनांना मदत करणे म्हणजे त्यांच्या पापांमध्ये भागीदार होण्यासारखे आहे. त्यामुळे, अशा व्यक्तीलाही दुर्जनांच्या कृत्यांचे परिणाम भोगावे लागतात. ही ओळ सामाजिक जबाबदारी आणि नैतिक सहभागाच्या महत्त्वावर भर देते. दुर्जनांना मदत करणारा व्यक्ती त्यांच्या वाईट कर्मांचा भाग बनतो आणि त्यामुळे त्यालाही त्याच प्रकारच्या नकारात्मक परिणामांना सामोरे जावे लागते. हा केवळ नैतिक इशारा नसून, कर्माच्या सिद्धांताचे एक व्यावहारिक स्पष्टीकरण आहे. ³ 

• शिंदळीच्या कुंटणी वाटा । संग खोटा खोट्याचा ॥ध्रु.॥ 

• अर्थ: ज्याप्रमाणे एखादी स्त्री वेश्येच्या (शिंदळीच्या) संगतीत राहिल्यास तिचे वर्तन बिघडते आणि ती दुर्वर्तन (शिंदळकी) करू लागते, त्याचप्रमाणे वाईट संगती नेहमीच वाईट परिणाम देते. 

• विश्लेषण: येथे संत तुकाराम वाईट संगतीचा व्यक्तीच्या चारित्र्यावर होणारा परिणाम स्पष्ट करण्यासाठी एक प्रभावी उपमा वापरतात. ‘शिंदळी’ हा शब्द येथे केवळ वेश्येपुरता मर्यादित नसून, अनैतिक किंवा दुराचारी प्रवृत्तीचे प्रतीक आहे. या उपमेतून ते सांगतात की, वाईट लोकांच्या सहवासात राहिल्याने चांगल्या व्यक्तीच्या मनातही वाईट विचार रुजतात आणि तिचे आचरण दूषित होते. संगतीचा प्रभाव इतका तीव्र असतो की तो व्यक्तीच्या मूळ स्वभावालाही बदलू शकतो. वाईट संगत ही हळूहळू व्यक्तीच्या मनात नकारात्मकता पेरते आणि तिची वृत्ती बिघडवते, ज्यामुळे तिचे वर्तनही बदलते. ³ 

• बिन्दुग और चंचुला की कहानी: पाप से पश्चाताप तक की यात्रा
• श्रावणी सोमवारची शिव कथा: धार्मिक महत्त्व, पौराणिक आख्यायिका आणि व्रत विधींचे सखोल विश्लेषण
• संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ – १७ वा अभंग: नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य
• संत तुकाराम महाराजांच्या ‘दुर्जनासि करी साहे’ या अभंगाचे सखोल विश्लेषण आणि कुसंगतीचे परिणाम 
• कमी बजेटमध्ये स्वतःचा व्यवसाय सुरू करा: यशस्वी उद्योजक बनण्याचा मार्ग!

येर येरा कांचणी भेटे । आगी उठे तेथूनी ॥२॥ 

• अर्थ: ज्याप्रमाणे दोन लाकडी एकमेकांवर घासली गेली की त्यातून अग्निची निर्मिती होते, त्याचप्रमाणे दोन वाईट प्रवृत्तीचे लोक एकत्र आल्यास किंवा वाईट संगतीमुळे समाजात अधिक नकारात्मक गोष्टी घडतात, ज्यामुळे संघर्ष, कलह आणि नुकसान होते. 

• विश्लेषण: ही ओळ वाईट संगतीमुळे निर्माण होणाऱ्या नकारात्मक ऊर्जेचे आणि संघर्षाचे प्रतीक आहे. दोन वाईट प्रवृत्ती एकत्र आल्यास ते केवळ स्वतःपुरते मर्यादित न राहता, समाजात अधिक विध्वंसक शक्ती निर्माण करतात, ज्यामुळे शांतता भंग होते आणि अनर्थ ओढवतो. हा दृष्टांत वाईट संगतीचा ‘गुणाकार’ कसा होतो, हे स्पष्ट करतो. व्यक्तीगत वाईट प्रवृत्ती एकत्र आल्यास त्यांचा प्रभाव अनेक पटींनी वाढतो आणि त्याचे गंभीर सामाजिक परिणाम दिसून येतात. ³ 

• तुका म्हणे कापूं नाकें । पुढें आणिकें शिकविती ॥३॥ 

• अर्थ: वाईटाच्या संगतीने चांगल्या मनुष्याची वृत्ती बिघडते; म्हणून तुकोबा म्हणतात की, अशा दृष्टांची नाके आम्ही कापून काढू म्हणजे त्यांच्यामुळे इतरांचे नुकसान होणार नाही. 

• विश्लेषण: या शेवटच्या ओळीत संत तुकाराम वाईट प्रवृत्तीच्या लोकांबाबत अत्यंत कठोर भूमिका घेतात. ‘नाके कापून काढू’ या वाक्प्रचाराचा अर्थ शारीरिक इजा पोहोचवणे असा नसून, त्यांना समाजात अपमानित करणे, त्यांची वाईट कृत्ये उघडकीस आणणे, त्यांना सार्वजनिकरित्या बहिष्कृत करणे आणि त्यांना इतरांना वाईट गोष्टी शिकवण्यापासून प्रभावीपणे थांबवणे असा आहे. याचा उद्देश असा आहे की, अशा दृष्ट लोकांमुळे इतरांचे नुकसान होऊ नये आणि समाजात चांगल्या मूल्यांचे रक्षण व्हावे. संत तुकाराम महाराजांनी पाखंड खंडनासाठी अनेकदा कठोर शब्दांचा वापर केला आहे, हे त्यांच्या एकूणच शिकवणीतून स्पष्ट होते. हे त्यांचे सामाजिक न्यायाचे आवाहन आहे, जिथे दुर्जनांचा प्रभाव कमी करणे हे समाजाच्या भल्यासाठी आवश्यक आहे. ¹ 

अभंगातील प्रत्येक चरण केवळ एक नैतिक उपदेश देत नाही, तर ते वाईट संगतीचा व्यक्तीच्या चारित्र्यावर, सामाजिक संबंधांवर आणि एकूणच समाजावर कसा चढत्या क्रमाने नकारात्मक परिणाम होतो, याचे विस्तृत चित्र रेखाटते. ‘शिंदळीच्या कुंटणी वाटा’ हे वैयक्तिक पतनाचे, ‘येर येरा कांचणी भेटे’ हे सामाजिक संघर्षाचे, तर ‘कापूं नाकें’ हे सामाजिक संरक्षणाचे आणि नैतिक न्यायाचे प्रतीक आहे. हे चरण वाईट संगतीचे विविध पैलू आणि त्यांचे वाढते धोके स्पष्ट करतात, ज्यामुळे तुकाराम महाराजांचा संदेश अधिक प्रभावी ठरतो. 

सारणी १: ‘दुर्जनासि करी साहे’ अभंगाचे चरण आणि अर्थ 

चरण क्रमांक	अभंगाचा मूळ पाठ	अर्थ
१	दुर्जनासि करी साहे । तो ही दंड हे लाहे ॥	जो दुर्जनांना मदत करतो, त्यालाही शिक्षा भोगावी लागते.
ध्रु.	शिंदळीच्या कुंटणी वाटा । संग खोटा खोट्याचा ॥	वेश्येच्या संगतीत राहिल्याने स्त्रीचे वर्तन बिघडते; वाईट संगत नेहमीच वाईट परिणाम देते.
२	येर येरा कांचणी भेटे । आगी उठे तेथूनी ॥	दोन लाकडी एकमेकांवर घासली गेली की आग निर्माण होते; दोन वाईट प्रवृत्ती एकत्र आल्यास अधिक संघर्ष व नुकसान होते.
३	तुका म्हणे कापूं नाकें । पुढें आणिकें शिकविती ॥	वाईट लोकांच्या संगतीने चांगल्या मनुष्याची वृत्ती बिघडते; अशा दृष्टांना समाजात अपमानित करावे, जेणेकरून ते इतरांना वाईट गोष्टी शिकवणार नाहीत.

अभंगातील प्रमुख संकल्पनांचे सखोल विवेचन 

‘दुर्जन’ संकल्पना 

संत तुकाराम महाराजांनी ‘दुर्जन’ या शब्दाचा वापर केवळ वैयक्तिक स्तरावरील वाईट व्यक्तींसाठी केला नाही, तर सामाजिक आणि नैतिकदृष्ट्या हानिकारक प्रवृत्तींसाठीही केला आहे. दुर्जन म्हणजे केवळ वाईट कृत्ये करणारा व्यक्ती नव्हे, तर ज्याची वृत्तीच दूषित आहे, जो भगवंतापासून दूर गेला आहे आणि ज्याच्या अस्तित्वामुळे समाजात नकारात्मकता पसरते, असा व्यक्ती. ⁴ 

ऐतिहासिक संदर्भात, ‘दुर्जन’ या संकल्पनेत समाजाला त्रास देणारे, अराजकता निर्माण करणारे, स्त्रियांचा अपमान करणारे आणि धार्मिक स्थळांचा विध्वंस करणारे लोक समाविष्ट होते. श्रीसमर्थांनीही ‘म्लेच्छ दुर्जन उद्‌ड । बहुतां दिसांचे माजले बंड’ असे वर्णन केले आहे, जे दुर्जनांच्या व्यापक आणि विध्वंसक स्वरूपाकडे निर्देश करते. अशा दुर्जनांमुळे समाजात संताप, मनस्ताप आणि प्रतिकार करण्याची प्रवृत्ती वाढते. ⁶ 

दुर्जनांची मानसिक अवस्था अनेकदा स्वतःच्या अशुद्धतेमुळे जगालाही खोटे मानणारी असते. जो मनुष्य आतून शुद्ध नाही, त्याला अवघे जग खोटे, निरर्थक आणि असत्य वाटू लागते. त्यांचे विचार शुद्ध नसतात आणि त्यामुळे त्यांचे आचरणही दूषित होते. अशा व्यक्तीला स्वतःचे जगणे सत्त्वहीन झाल्यामुळे जग देखील सत्त्वहीन झालेले आहे असे वाटत राहते. ही वृत्ती त्यांना अधिक वाईट कृत्ये करण्यास प्रवृत्त करते आणि इतरांनाही त्याच मार्गावर नेण्याचा प्रयत्न करते. ⁷ 

‘कुसंगती’ (वाईट संगत) आणि तिचे स्वरूप 

कुसंगती म्हणजे वाईट लोकांच्या सहवासात राहणे किंवा त्यांच्या विचारांनी प्रभावित होणे. संत तुकाराम महाराज या अभंगातून कुसंगतीचे गंभीर परिणाम स्पष्ट करतात. 

• व्यक्तिमत्त्वावर होणारा परिणाम: वाईट संगतीचा व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वावर अत्यंत नकारात्मक परिणाम होतो. ज्याप्रमाणे एखादे चांगले व्यक्तिमत्व वाईट संगतीत राहिल्याने दुर्वर्तन करू लागते, त्याचप्रमाणे वाईट लोकांच्या सहवासाने चांगल्या व्यक्तीच्या मनातही वाईट विचार रुजतात आणि तिचे वर्तन बिघडते.³ वाईट सवयी, जसे की अर्वाच्य भाषा वापरणे, दारू, सिगारेट ओढणे, जुगार खेळणे, आळस करणे, कामे टाळणे, शिव्या देणे, उसनवारी परत न करणे, दिलेले वचन न पाळणे, या गोष्टी सहजासहजी अंगवळणी पडतात. या सवयी अनेकदा वाईट संगतीतूनच शिकल्या जातात किंवा वाढीस लागतात.⁸ वाईट संगतीमुळे व्यक्तीच्या मनात निराशा, अहंकार, भीती, लोभ, द्वेष आणि मत्सर यांसारख्या नकारात्मक प्रवृत्तींचा विकास होतो, ज्यामुळे व्यक्तीचे चारित्र्य हळूहळू दूषित होते.⁸ 

• मन आणि विचारांचे प्रदूषण: कुसंगती केवळ बाह्य वर्तनावरच नव्हे, तर व्यक्तीच्या अंतर्मनावरही परिणाम करते. वाईट विचारांचे बाण मनावर सतत प्रहार करतात, ज्यामुळे मन कलुषित होते आणि व्यक्तीची विचारसरणी नकारात्मक बनते.¹⁰ मंथरेने कैकयीच्या मनात वाईट आणि कुत्सित विचार भरले, ज्यामुळे कैकयीच्या स्वभावात आमूलाग्र बदल झाला आणि तिने रामाला वनवासाला पाठवले.¹¹ हे उदाहरण वाईट संगती कशी व्यक्तीच्या मनाला प्रदूषित करून तिच्या निर्णयक्षमतेवर आणि नैतिकतेवर परिणाम करते, हे स्पष्ट करते. 

• आधुनिक ‘कुसंगती’चे स्वरूप: संत तुकाराम महाराजांच्या काळात ‘कुसंगती’चे स्वरूप व्यक्तीगत संपर्कापुरते मर्यादित असले तरी, आजच्या काळात तिने अनेक नवी रूपे धारण केली आहेत. दूरदर्शन, इंटरनेट, सामाजिक माध्यमे (सोशल मीडिया), आणि विविध प्रकारच्या मालिका व चित्रपट ही आजच्या काळातील ‘मंथरेची रूपे’ आहेत.¹¹ या माध्यमांतून पसरणारी नकारात्मकता, चुकीची माहिती, हिंसाचार आणि अनैतिक विचार व्यक्तीच्या मनावर नकळतपणे परिणाम करतात. त्यामुळे, आजच्या काळात कुसंगती टाळण्यासाठी केवळ व्यक्तीगत संपर्कच नव्हे, तर डिजिटल माध्यमांच्या प्रभावाबाबतही जागरूक असणे आवश्यक आहे. 

‘दंड’ आणि ‘नाके कापणे’ या शब्दांचा प्रतीकात्मक अर्थ 

अभंगातील ‘तो ही दंड हे लाहे’ आणि ‘कापूं नाकें’ हे शब्द शारीरिक शिक्षेऐवजी नैतिक आणि सामाजिक परिणामांवर भर देतात. 

• सामाजिक बहिष्कार आणि नैतिक शिक्षा: ‘दंड हे लाहे’ म्हणजे दुर्जनांना मदत करणाऱ्यांनाही त्यांच्या कृत्यांसाठी शिक्षा भोगावी लागते. ही शिक्षा केवळ कायदेशीर नसून, सामाजिक आणि नैतिक स्तरावरही असते. दुर्जनांशी संबंध ठेवल्याने व्यक्तीची समाजात बदनामी होते, तिचा सन्मान कमी होतो आणि तिला सामाजिक बहिष्काराला सामोरे जावे लागते. ³ 

• पाखंड खंडनाची कठोर भूमिका: ‘नाके कापूं’ या वाक्प्रचाराचा अर्थ शारीरिक इजा पोहोचवणे असा नसून, दुर्जनांना समाजात अपमानित करणे, त्यांची वाईट कृत्ये उघडकीस आणणे, त्यांना सार्वजनिकरित्या बहिष्कृत करणे आणि त्यांना इतरांना वाईट गोष्टी शिकवण्यापासून प्रभावीपणे थांबवणे असा आहे. संत तुकाराम महाराजांनी पाखंड खंडनासाठी अनेकदा कठोर शब्दांचा वापर केला आहे. त्यांचा उद्देश समाजाला वाईट प्रवृत्तींपासून वाचवणे हा होता, आणि त्यासाठी ते आवश्यक कठोर भाषा वापरण्यास कचरले नाहीत. हे दुर्जनांच्या प्रभावाला सार्वजनिकरित्या आव्हान देण्याचे आणि त्यांना समाजातून वेगळे पाडण्याचे आवाहन आहे, जेणेकरून त्यांचे दुष्परिणाम इतरांपर्यंत पोहोचणार नाहीत. ¹ 

कुसंगतीचे दुष्परिणाम: विविध दृष्टांत 

संत तुकाराम महाराजांनी कुसंगतीचे दुष्परिणाम स्पष्ट करण्यासाठी विविध दृष्टांत दिले आहेत, जे त्यांच्या अभंगातील संदेशाला अधिक दृढ करतात. 

संत तुकाराम महाराजांचे दृष्टांत 

• हिरा आणि ढेकूण: संत तुकाराम महाराजांनी ‘ढेकणाच्या संगे हिरा जो भंगला’ या दृष्टांताचा वापर केला आहे.¹² हिरा हा अत्यंत कठीण आणि टिकाऊ असतो. तो हातोड्याच्या घावानेही फुटत नाही, उलट त्याचे अनावश्यक भाग बाजूला होतात आणि त्याचे सौंदर्य वाढते. मात्र, जर हा हिरा एका ढेकणाच्या संपर्कात आला, तर तो फुटतो. येथे हिरा सद्गुणांचे प्रतीक आहे, तर ढेकूण दुर्गुणांचे प्रतीक आहे. याचा अर्थ असा की, एखादी व्यक्ती कितीही सद्गुणी आणि कणखर असली तरी, वाईट संगतीमुळे तिचे चारित्र्य दूषित होऊ शकते किंवा तिचा नाश होऊ शकतो. हे केवळ बाह्य शक्तीमुळे होणारे नुकसान नसून, संगतीमुळे होणारे सूक्ष्म नैतिक पतन आहे. ¹² हिरा हातोड्याचे घाव सहन करतो, पण ढेकणामुळे फुटतो, हे एक विरोधाभासी उदाहरण आहे. हे दर्शवते की, व्यक्ती बाह्य संकटांना आणि मोठ्या आव्हानांना तोंड देऊ शकते, परंतु वाईट संगतीमुळे होणारे सूक्ष्म आणि सततचे नैतिक प्रदूषण तिला आतून पोखरून टाकते. हे नैतिक भ्रष्टाचाराचे एक कपटी स्वरूप आहे, जे सहजासहजी ओळखले जात नाही, परंतु ते व्यक्तीच्या मूल्यांना आणि चारित्र्याला हळूहळू नष्ट करते. 

• इतर दृष्टांत: 

• साधू आणि कुसंग: ज्याप्रमाणे हिरा ढेकणामुळे भंगतो, त्याचप्रमाणे एक साधू किंवा सज्जन व्यक्तीही वाईट संगतीमुळे भ्रष्ट होऊ शकते. वाईट संगतीचा क्षणिक संपर्कही व्यक्तीच्या पतनाला कारणीभूत ठरू शकतो. ¹² 

• सोने आणि डाग: शुद्ध सोन्याची किंमत खूप असते, परंतु त्यात भेसळ झाल्यास किंवा डाग लागल्यास त्याची किंमत कमी होते. त्याचप्रमाणे, चांगल्या गुणांच्या व्यक्तीने वाईट चारित्र्याच्या लोकांशी संबंध ठेवल्यास तिची प्रतिष्ठा आणि मूल्य कमी होते. ¹² 

• पक्वान्न आणि विष: कितीही स्वादिष्ट आणि पौष्टिक भोजन असले तरी, त्यात विषाचा अंश मिसळल्यास ते निरुपयोगी आणि प्राणघातक ठरते. कोणीही ते खाण्याचे धाडस करत नाही, कारण ते मृत्यूला कारणीभूत ठरू शकते. हे दर्शवते की व्यक्तीचे चांगले गुण किंवा जीवन वाईट संगतीमुळे कसे विषारी आणि हानिकारक बनू शकते. ¹² 

• दुधात मिठाचा खडा: एक मिठाचा खडा हजारो लिटर दूध नासून टाकतो, त्याचप्रमाणे एका दुर्गुणामुळे आयुष्यभर केलेले चांगले काम आणि प्रतिष्ठा खराब होऊ शकते. म्हणून मित्र निवडताना अत्यंत सावधगिरी बाळगावी लागते. ¹² 

पौराणिक दृष्टांत 

• कैकयी आणि मंथरा (रामायण): रामायणातील कैकयी आणि मंथरा यांच्या संगतीचा परिणाम कुसंगतीचे एक उत्तम उदाहरण आहे. कैकयी सुरुवातीला रामावर कौसल्येपेक्षाही जास्त प्रेम करत होती, इतकेच नाही तर भरतापेक्षाही जास्त ती रामाचे लाड करत असे.¹¹ मात्र, मंथरा नावाची दासी तिच्या सान्निध्यात आल्यानंतर कैकयीच्या स्वभावात बदल झाला. मंथरेने कैकयीच्या मनात वाईट आणि कुत्सित विचार भरले, तिच्या मनात भय आणि असुरक्षिततेचे बीज पेरले.¹¹ मंथरेचे शब्द बाणांप्रमाणे कैकयीच्या मनावर प्रहार करू लागले, ज्यामुळे तिचे मन कलुषित झाले.¹⁰ याचा परिणाम असा झाला की कैकयीने रामाला वनवासाला पाठवले आणि आपला पुत्र भरतसाठी राज्यसिंहासन मागून घेतले.¹¹ ही घटना दर्शवते की कुसंगती केवळ व्यक्तीच्या बाह्य वर्तनावरच नव्हे, तर तिच्या आंतरिक विचारांवर आणि नैतिक मूल्यांवरही किती खोलवर परिणाम करते, अगदी प्रेमळ व्यक्तीलाही क्रूर बनवू शकते. मंथरेसारखी व्यक्ती केवळ बाह्यतः वाईट नसते, तर ती स्वार्थापोटी किंवा गैरसमजातूनही इतरांच्या मनात विष पेरू शकते, ज्यामुळे तिच्या प्रभावाला ओळखणे अधिक कठीण होते. ¹³ 

• कर्ण आणि दुर्योधन (महाभारत): महाभारतातील कर्णाचे उदाहरणही कुसंगतीचे दुष्परिणाम स्पष्ट करते. कर्ण हा एक पराक्रमी, दानशूर आणि धर्मनिष्ठ योद्धा होता. परंतु, दुर्योधनाच्या संगतीमुळे त्याला आपल्या धर्मनिष्ठेचा विसर पडला आणि त्याला अधर्माच्या बाजूने उभे राहावे लागले.¹² दुर्योधनाच्या अहंकाराने आणि द्वेषाने कर्णाला चुकीच्या मार्गावर नेले, ज्यामुळे त्याचा अधःपतन झाले आणि त्याला युद्धात पराभव पत्करावा लागला. कर्णासारख्या सक्षम आणि सद्गुणी व्यक्तीलाही चुकीच्या संगतीमुळे कसे भरकटता येते, हे यातून स्पष्ट होते. ¹² 

• अर्जुन आणि श्रीकृष्ण (महाभारत) – सत्संगतीचे महत्त्व: याउलट, महाभारतातील अर्जुन आणि श्रीकृष्णाचे उदाहरण सत्संगतीचे महत्त्व दर्शवते. कुरुक्षेत्राच्या रणांगणावर जेव्हा अर्जुन नकारात्मक विचारांनी घेरला होता आणि त्याला युद्धापासून परावृत्त व्हायचे होते, तेव्हा श्रीकृष्णाने त्याला योग्य मार्गदर्शन केले.¹¹ श्रीकृष्णाने अर्जुनाच्या मनातील वाईट गोष्टी बाजूला करून त्याला चांगल्या गोष्टींसाठी, ध्येयासाठी आणि अधर्माविरुद्ध लढण्यासाठी प्रोत्साहित केले. हे उदाहरण दर्शवते की योग्य मार्गदर्शक किंवा सत्संगती कशी व्यक्तीला संकटातून बाहेर काढून योग्य मार्गावर आणते आणि तिचे जीवन सकारात्मक दिशेने नेते. ¹¹ 

आजच्या काळात मंथरेची रूपे बदलली असली तरी, तिचा प्रभाव आजही तितकाच प्रभावी आहे. दूरदर्शन, इंटरनेट, सोशल मीडिया आणि विविध प्रकारच्या मालिका व चित्रपट ही आजच्या काळातील ‘मंथरेची रूपे’ आहेत.¹¹ ही माध्यमे नकारात्मक विचार, चुकीची माहिती आणि अनैतिक प्रवृत्तींचा प्रसार करून व्यक्तीच्या मनाला कलुषित करू शकतात. त्यामुळे, तुकाराम महाराजांचा कुसंगती टाळण्याचा आणि सत्संगतीचा स्वीकार करण्याचा संदेश आजही तितकाच प्रासंगिक आहे. 

सामाजिक आणि समकालीन दृष्टांत 

संत तुकाराम महाराजांचा ‘दुर्जनासि करी साहे’ हा अभंग केवळ वैयक्तिक नैतिकतेपुरता मर्यादित नाही, तर त्याचे व्यापक सामाजिक आणि राजकीय परिणामही आहेत. 

• व्यक्तिगत स्तरावरील दुष्परिणाम: वाईट संगतीमुळे व्यक्तीमध्ये अनेक वाईट सवयी रुजतात. यात केवळ मद्यपान, जुगार किंवा शिव्या देणे यांसारख्या मोठ्या व्यसनांचा समावेश नाही, तर मोबाईलचा अतिवापर, जास्त झोपणे, कामे पुढे ढकलणे, आळस करणे यांसारख्या दैनंदिन सवयींचाही समावेश आहे.⁸ या सवयींमुळे व्यक्तीची कार्यक्षमता घटते आणि तिचे जीवन नकारात्मकतेकडे झुकते. लहान मुलेही वाईट संगतीतून अर्वाच्य भाषा आणि इतर वाईट सवयी पटकन आत्मसात करतात, तर चांगल्या गोष्टी शिकण्यासाठी त्यांना प्रयत्न करावे लागतात.⁹ त्यामुळे, पालकांनी आपल्या मुलांच्या संगतीबाबत जागरूक राहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण वाईट संगतीमुळे त्यांची मूळ निष्पापता हरवून ते व्यसनाधीन किंवा गुन्हेगारीकडे वळू शकतात.¹² 

• सामाजिक भ्रष्टाचार आणि त्याचे परिणाम: दुर्जनांचा प्रभाव वाढल्यास समाजात भ्रष्टाचार फोफावतो. भ्रष्टाचारामुळे सरकारी निधीचा गैरवापर होतो, प्रशासकीय कार्यक्षमतेत घट येते आणि राष्ट्रीय विकासाला बाधा निर्माण होते.¹⁴ न्यायव्यवस्थेतील भ्रष्टाचारामुळे लोकांना योग्य न्याय मिळत नाही, ज्यामुळे पीडितांना त्रास सहन करावा लागतो.¹⁵ समाजात गुन्हे आणि संघर्ष वाढतात, नैतिक मूल्यांची घसरण होते आणि जातीयवाद, नक्षलवाद, सांप्रदायिकता यांसारख्या नकारात्मक प्रवृत्तींना खतपाणी मिळते.¹⁴ याशिवाय, बेंच फिक्सिंग, बनावट पदव्या, बनावट बातम्या, घराणेशाही आणि निवडणुकीतील गैरव्यवहार यांसारख्या अनेक प्रकारच्या भ्रष्टाचारांमुळे समाजाचा पायाच कमकुवत होतो.¹⁶ हे दर्शवते की कुसंगती केवळ वैयक्तिक पातळीवरच नव्हे, तर संपूर्ण सामाजिक व्यवस्थेला कसे दूषित करू शकते. 

• राजकीय अनैतिकता आणि सार्वजनिक जबाबदारीचे उल्लंघन: दुर्जनांचा प्रभाव राजकीय क्षेत्रात वाढल्यास अनैतिकता आणि सार्वजनिक जबाबदारीचे उल्लंघन होते. याचा परिणाम म्हणून हुंडाबळी, बलात्कार, वैवाहिक बलात्कार, महिलांची तस्करी आणि लैंगिक शोषण यांसारख्या महिलांवरील गुन्हे वाढतात.¹⁷ हे केवळ वैयक्तिक गुन्हे नसून, सामाजिक नैतिकतेच्या आणि सार्वजनिक जबाबदारीच्या अभावाचे द्योतक आहेत. युद्धामुळे होणारे दुष्परिणाम, जसे की शारीरिक आणि मानसिक आजार, महागाई, भोगवादाचा प्रसार आणि वेश्याव्यवसायात वाढ, हे देखील नैतिक घसरणीचे आणि सार्वजनिक जबाबदारीच्या अभावाचे परिणाम आहेत.¹⁸ 
   
  भारतात आजही जाती-आधारित भेदभाव, लिंग असमानता, आर्थिक विषमता आणि कायद्यांच्या अंमलबजावणीतील कमतरता यांसारखी आव्हाने आहेत.19 अनुसूचित जाती आणि जमातींवरील अत्याचार, जसे की शारीरिक इजा, अपमान, नग्न धिंड काढणे, जमिनीचा गैरवापर, वेठबिगारी, खोटे गुन्हे दाखल करणे, सार्वजनिक ठिकाणी अपमान करणे आणि पिण्याचे पाणी दूषित करणे, हे सर्व सार्वजनिक जबाबदारीच्या उल्लंघनाची उदाहरणे आहेत.20 गरिबी, निरक्षरता, बेरोजगारी, हिंसाचार, भ्रष्टाचार आणि दहशतवाद यांसारख्या समस्या मानवी हक्कांच्या वंचनेला कारणीभूत ठरतात, जे दुर्जनांच्या वाढत्या प्रभावाचे आणि सार्वजनिक नैतिकतेच्या अभावाचे परिणाम आहेत.21 अशा परिस्थितीत, दुर्जनांना ‘नाके कापून’ थांबवणे म्हणजे सामाजिक आणि कायदेशीर यंत्रणांद्वारे त्यांना जबाबदार धरणे आणि त्यांच्या प्रभावापासून समाजाचे रक्षण करणे होय. 

आध्यात्मिक परिणाम 

कुसंगतीचा केवळ सामाजिक आणि वैयक्तिक जीवनावरच नव्हे, तर आध्यात्मिक जीवनावरही गंभीर परिणाम होतो. दुर्जनांच्या संगतीमुळे व्यक्ती भगवंतापासून दूर जाते.⁴ संतांनी नेहमीच सत्संगतीचे महत्त्व सांगितले आहे, कारण सत्संगतीमुळे व्यक्ती भगवंताच्या जवळ येते आणि तिचे आध्यात्मिक जीवन समृद्ध होते.⁴ दुर्जनांची संगत व्यक्तीला अज्ञानाच्या अंधारात ढकलते, ज्यामुळे तिला सत्य दिसू शकत नाही आणि ती नैतिक अधःपतनाकडे जाते.⁷ भगवंतापासून दूर जाणे हे आध्यात्मिक दृष्टीने सर्वात मोठे नुकसान मानले जाते, कारण ते मोक्षप्राप्तीच्या मार्गातील मोठा अडथळा ठरते. 

निष्कर्ष 

संत तुकाराम महाराजांचा ‘दुर्जनासि करी साहे’ हा अभंग केवळ एक नैतिक उपदेश नाही, तर तो व्यक्ती आणि समाजासाठी एक कालातीत मार्गदर्शक तत्त्व आहे. या अभंगातून संत तुकाराम महाराज स्पष्ट करतात की, वाईट संगती आणि दुर्जनांना दिलेला पाठिंबा व्यक्तीच्या चारित्र्याचा आणि समाजाच्या नैतिकतेचा कसा विध्वंस करू शकतो. त्यांनी ‘शिंदळीच्या कुंटणी वाटा’ या उपमेतून वैयक्तिक नैतिक पतनाचे, ‘येर येरा कांचणी भेटे’ या दृष्टांतातून सामाजिक संघर्षाचे आणि ‘कापूं नाकें’ या कठोर शब्दांतून दुर्जनांना रोखण्याची सामाजिक जबाबदारी स्पष्ट केली आहे. 

या अभंगाचे विश्लेषण करताना, दुर्जन हे केवळ वैयक्तिक वाईट प्रवृत्तीचे नसून, ते सामाजिक आणि संस्थात्मक भ्रष्टाचाराचेही कारण बनू शकतात हे दिसून येते. पौराणिक उदाहरणे, जसे की कैकयी-मंथरा आणि कर्ण-दुर्योधन, हे दर्शवतात की वाईट संगत कशी व्यक्तीच्या मनाला कलुषित करून तिच्याकडून अनैतिक कृत्ये करवून घेते. त्याचप्रमाणे, आजच्या काळात सामाजिक भ्रष्टाचार, राजकीय अनैतिकता आणि मानवी हक्कांचे उल्लंघन यांसारख्या समस्या दुर्जनांच्या वाढत्या प्रभावामुळे आणि सार्वजनिक जबाबदारीच्या अभावामुळे निर्माण होतात. आधुनिक माध्यमांच्या (टीव्ही, इंटरनेट, सोशल मीडिया) माध्यमातून पसरणारी नकारात्मकता ही आजच्या ‘मंथरेची रूपे’ आहेत, जी व्यक्तीच्या विचारांवर आणि वर्तनावर सूक्ष्मपणे परिणाम करतात. 

या अभंगाचा व्यापक संदेश असा आहे की, व्यक्तीने केवळ स्वतः वाईट कृत्ये करण्यापासून दूर राहू नये, तर दुर्जनांना कोणत्याही प्रकारे मदत करू नये किंवा त्यांची संगत करू नये. समाजाच्या नैतिक आरोग्यासाठी दुर्जनांचा प्रभाव कमी करणे आणि त्यांना सार्वजनिकरित्या उघडकीस आणणे आवश्यक आहे. सत्संगतीचा स्वीकार करणे आणि चांगल्या मूल्यांचे पालन करणे हेच व्यक्ती आणि समाजाच्या उन्नतीसाठी महत्त्वाचे आहे. संत तुकाराम महाराजांचा हा संदेश आजही तितकाच प्रासंगिक आहे, कारण तो व्यक्तीला नैतिक जागृती आणि सामाजिक जबाबदारीची आठवण करून देतो.