भक्तीमार्गात देवाच्या दर्शनाची आस किती खोलवर असते, याचे विलक्षण दर्शन संत तुकाराम महाराज आपल्या अभंगातून घडवतात. विठोबाच्या रूपाचं वर्णन करताना त्यांनी सौंदर्य, प्रेम आणि आध्यात्मिक अनुभव यांचं सुंदर मिश्रण साकारलं आहे.
आज आपण त्यांच्या एका अप्रतिम अभंगाचा अर्थ सविस्तर समजून घेणार आहोत, जो फक्त शब्दांत नसेल तर प्रत्येक ओळीतून भक्ती वाहते…
अभंग:
“राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा । रविशशिकळा लोपलिया ॥”
“कस्तुरीमळवट चंदनाची उटी । रुळे माळ कंठीं वैजयंती ॥”
“मुकुट कुंडले श्रीमुख शोभलें । सुखाचें ओतलें सकळ ही ॥”
“कासे सोनसळा पांघरे पाटोळा । घननीळ सांवळा बाइयानो ॥”
“सकळ ही तुम्ही व्हा गे एकीसवा । तुका म्हणे जीवा धीर नाहीं ॥”
प्रत्येक ओवीचा अर्थ आणि भावार्थ:
१. राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा । रविशशिकळा लोपलिया ॥
तुकाराम महाराज विठोबाचं रूप ‘राजस’ (तेजस्वी) आणि ‘सुकुमार’ (मोहक) असं वर्णन करतात. ते म्हणतात की विठोबा म्हणजे जणू कामदेवाचाच सुंदर पुतळा आहे. इतकंच नाही, तर त्याच्या तेजाने सूर्य आणि चंद्राच्या किरणांनाही लाज वाटते.
भावार्थ: विठोबा केवळ देव नाही, तर तो भक्तांच्या सौंदर्यदृष्टीत आदर्श आहे – प्रकाश आणि सौंदर्याचा झरा.
ध्रुवपद: कस्तुरीमळवट चंदनाची उटी । रुळे माळ कंठीं वैजयंती ॥
विठोबाच्या अंगाला कस्तुरी आणि चंदन लावलेले आहेत, आणि त्याच्या गळ्यात ‘वैजयंती’ माळ आहे – जी श्रीविष्णूची एक खास ओळख आहे.
भावार्थ: हे रूप केवळ सौंदर्यपूर्ण नाही तर पवित्रतेचा आणि देवत्वाचा अनुभव देतं.
३. मुकुट कुंडले श्रीमुख शोभलें । सुखाचें ओतलें सकळ ही ॥
त्याचं डोकं मुकुटाने शोभतं, कानात कुंडले आहेत, आणि चेहरा म्हणजेच श्रीमुख तेजस्वी आहे. त्याच्या दर्शनानेच सर्व सुखं मिळतात.
भावार्थ: विठोबा म्हणजे सुखाचं मूर्तिमंत रूप आहे. त्याचं रूप मनात आनंद ओततं.
४. कासे सोनसळा पांघरे पाटोळा । घननीळ सांवळा बाइयानो ॥
विठोबाच्या अंगावर सोनसळा म्हणजेच सुवर्णधाग्यांची वस्त्रं आहेत. तो पाटोळा परिधान करतो आणि त्याचा रंग घनदाट नीळसर (घननीळ) आहे – म्हणजेच श्रीकृष्णासारखा सांवळा.
भावार्थ: विठोबा साकारणं म्हणजे श्रीकृष्णाचंच दर्शन. भक्ताच्या मनाला आल्हाददायक अशी दिव्य सुंदरता.
५. सकळ ही तुम्ही व्हा गे एकीसवा । तुका म्हणे जीवा धीर नाहीं ॥
तुकाराम महाराज शेवटी म्हणतात की, जगातील सगळं सौंदर्य, ऐश्वर्य, सुख एकत्र करून जरी विठोबाशी तुलना केली, तरी ते कमीच ठरतं. विठोबाचं रूप पाहून जीवाला धीर राहत नाही – भक्तीने तो झपाटून जातो.
भावार्थ: विठोबाच्या रूपामध्ये केवळ सौंदर्य नाही, तर आत्म्याला भिडणारं शुद्ध प्रेम आहे.