अभंग:
“सावध झालों सावध झालों ।
हरीच्या आलों जागरणा ॥१॥
तेथें वैष्णवांचे भार ।
जयजयकार गर्जतसे ॥ध्रु.॥
पळोनियां गेली झोप ।
होतें पाप आड तें ॥२॥
तुका म्हणे तया ठाया ।
ओल छाया कृपेची ॥३॥”
सविस्तर अर्थ व स्पष्टीकरण:
पहिली ओळ: “सावध झालों सावध झालों । हरिच्या आलों जागरणा ॥१॥”
तुकाराम महाराज म्हणतात की आता मी “सावध झालो आहे”, म्हणजेच आत्मिकदृष्ट्या जागृत झालो आहे. एक वेळ नाही तर दोनदा ‘सावध झालो’ असे त्यांनी म्हटले आहे — यातून ते जागृतीची तीव्रता दाखवतात. ह्या जगाच्या मायाजालात अडकून, आपण अनेक वेळा विसरतो की आपले खरे ध्येय म्हणजे ईश्वरस्मरण. पण आता ही जागृती झाली आहे आणि म्हणूनच मी आता हरीच्या जागरणाला आलो आहे. “जागरण” इथे केवळ रात्रभर बसणे नव्हे, तर आत्म्याचे जागरण, हरिनामात तल्लीन होणे, अध्यात्मिक मार्गाकडे वळणे, असा खोल अर्थ आहे.
धृपद: “तेथें वैष्णवांचे भार । जयजयकार गर्जतसे ॥”
तुकाराम महाराज म्हणतात की हरीच्या जागरणाच्या ठिकाणी वैष्णवांची (हरिभक्तांची) गर्दी झाली आहे. हे भक्त लोक एकत्र आले आहेत आणि त्यांचे “जयजयकार” म्हणजे हरिनामाचा घोष, भजन, कीर्तन — सगळीकडून नाद उठतो आहे. हा नाद म्हणजे केवळ शब्दांचा आवाज नाही, तर तो परमेश्वरप्राप्तीसाठीच्या भक्तीचा गर्जना आहे. हा नाद ऐकूनच जीव चेतन होतो, मन प्रसन्न होते आणि आत्म्याला दिशा मिळते.
- सार्थ हरिपाठ – अभंग क्र. १
- संत तुकाराम महाराज अभंग क्र. २३
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय चौथा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय दुसरा
दुसरी ओळ: “पळोनियां गेली झोप । होतें पाप आड तें ॥२॥”
ही ओळ फार सुंदर आहे. इथे ‘झोप’ म्हणजे अज्ञान, प्रमाद, ईश्वरापासून दूर करणारी निष्क्रियता. ह्या झोपेमुळे आपण पाप करत असतो, योग्य मार्गापासून भरकटतो. परंतु आता, हरिनामाच्या आणि जागरणाच्या प्रभावाने, ती झोप पळून गेली आहे. आता आत्मा जागृत झाला आहे. जणू काही पापांची जी एक आडवाट होती, ती आता साफ झाली आहे.
तिसरी ओळ: “तुका म्हणे तया ठाया । ओल छाया कृपेची ॥३॥”
या शेवटच्या ओळीत तुकाराम महाराज सांगतात की जेथे हे हरीभक्तांचे जागरण, कीर्तन, भजन सुरू आहे, त्या ठिकाणी हरिकृपेची ओलावलेली छाया आहे. “ओल” म्हणजे मृदूता, प्रेम, आणि “छाया” म्हणजे रक्षण. त्या जागेवर ईश्वराची कृपा आहे — जिथे भक्त भावाने हरिनाम घेतात, तिथे परमेश्वर स्वतः प्रगट होतो, त्यांची कृपा त्या जागी वर्षावते. त्या जागेची पवित्रता ही इतकी आहे की तिथे गेल्यानेच आत्मा प्रसन्न होतो.
सारांश:
हा अभंग आपल्याला जागृतीचा, भक्तीचा आणि हरिनामस्मरणाचा संदेश देतो. अज्ञानरूपी झोपेतून बाहेर पडून जेव्हा आपण ईश्वरप्रेमाने प्रेरित होतो, तेव्हा आपल्या जीवनात आनंद, कृपा आणि शांतता येते. तुकाराम महाराज स्वतःच्या अनुभवातून आपल्याला हे सांगतात की हरिनामाच्या संगतीत असलेल्या जागी ईश्वराचे वासस्थान असते.