परिमळ म्हणूनी चोळूं नये फूल । खाऊं नये मूल आवडतें ॥१॥
मोतियाचें पाणी चाखूं नये स्वाद । यंत्र भेदुनि नाद पाहूं नये ॥२॥
कर्मफळ म्हणुनी इच्छूं नये काम । तुका म्हणे वर्म दावूं लोकां ॥३॥
हा संत तुकाराम महाराजांचा एक महत्त्वाचा अभंग आहे, जो आपल्याला जीवन कसे जगावे, वस्तूंचा उपभोग कसा घ्यावा आणि कर्म कसे करावे याबद्दल सखोल मार्गदर्शन करतो. यात त्यांनी अनेक साध्या पण प्रभावी दृष्टांतांमधून अत्यंत गहन आध्यात्मिक सत्य उलगडले आहे.
अभंगाचा सविस्तर अर्थ आणि स्पष्टीकरण:
परिमळ म्हणूनी चोळूं नये फूल । खाऊं नये मूल आवडतें ॥१॥
या ओळीतून तुकाराम महाराज वस्तूंच्या नैसर्गिक गुणधर्माचा आदर करण्याची आणि आसक्तीने त्यांचा अतिरेकी उपभोग न घेण्याची शिकवण देतात.
- ‘परिमळ म्हणूनी चोळूं नये फूल’: फुलाचा मुख्य गुणधर्म त्याचा सुगंध (परिमळ) असतो, जो आपल्याला आनंद देतो. पण, केवळ हा सुगंध आपल्याला आवडतो म्हणून फुलाला चोळू नये, कुस्करू नये. फुलाला चोळल्याने त्याचा सुगंध वाढण्याऐवजी, ते कोमेजून जाते, त्याचे नाजूक सौंदर्य आणि नैसर्गिक रचना नष्ट होते.
- सखोल अर्थ: याचा अर्थ असा की, कोणत्याही गोष्टीचा उपयोग किंवा उपभोग घेताना तिच्या मूळ स्वरूपाला धक्का लावू नये. तिचा अतिरेक टाळावा. अनेकदा आपण एखाद्या गोष्टीचा चांगला गुण पाहतो आणि तो आपल्याला हवा असतो, पण त्या हव्यासापोटी आपण त्या गोष्टीचाच नाश करतो. उदाहरणार्थ, ज्ञान हवे म्हणून पुस्तके फाडू नयेत, किंवा एखादी व्यक्ती आवडते म्हणून तिला त्रास देऊ नये. प्रत्येक गोष्टीचा उपभोग घेण्याची एक मर्यादा आणि योग्य पद्धत असते, ती पाळावी.
दृष्टांत:
- एखादी वस्तू (उदा. नवीन कपडा) आपल्याला खूप आवडली म्हणून ती २४ तास वापरत राहिल्यास ती लवकर फाटेल किंवा खराब होईल. तिचा योग्य वापर केला तर ती दीर्घकाळ टिकेल.
- ‘खाऊं नये मूल आवडतें’: लहान बाळ (मूल) हे सर्वांनाच प्रिय असते, ते गोंडस आणि मोहक असते. ते कितीही आवडत असले तरी त्याला खाऊ नये.
- सखोल अर्थ: हे विधान वरवर पाहता अतिशयोक्तीचे वाटले तरी, यातून तुकाराम महाराज मानवी आसक्ती आणि ममत्वाच्या अयोग्य हक्काचे वर्णन करतात. एखादी गोष्ट आपल्याला कितीही प्रिय असली, तिच्यावर कितीही प्रेम असले तरी, तिच्यावर अधिकार गाजवण्याचा प्रयत्न करू नये, तिला बंधनात ठेवण्याचा प्रयत्न करू नये. प्रत्येक जीवाचे किंवा वस्तूचे स्वतःचे अस्तित्व असते, त्याचा आदर करावा. आपल्या प्रेमापोटी किंवा आवडीपोटी आपण इतरांवर अनावश्यक बंधनं लादू नयेत.
दृष्टांत:
आपल्याला एखादा पाळीव प्राणी (उदा. कुत्रा किंवा मांजर) खूप आवडतो म्हणून त्याला अनावश्यक त्रास देणे, सतत आपल्या इच्छेनुसार वागवणे, त्याच्या नैसर्गिक गरजांकडे दुर्लक्ष करणे हे अयोग्य आहे. प्रेम म्हणजे दुसऱ्याच्या अस्तित्वाचा आदर करणे.
मोतियाचें पाणी चाखूं नये स्वाद । यंत्र भेदुनि नाद पाहूं नये ॥२॥
या ओळीतून महाराज प्रत्येक गोष्टीचा अनुभव घेण्याची एक विशिष्ट पद्धत असते, तीच अवलंबवावी; अज्ञानाने किंवा चुकीच्या पद्धतीने तिचा नाश करू नये हे सांगतात.
- बिन्दुग और चंचुला की कहानी: पाप से पश्चाताप तक की यात्रा
- श्रावणी सोमवारची शिव कथा: धार्मिक महत्त्व, पौराणिक आख्यायिका आणि व्रत विधींचे सखोल विश्लेषण
- संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ – १७ वा अभंग: नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य
- संत तुकाराम महाराजांच्या ‘दुर्जनासि करी साहे’ या अभंगाचे सखोल विश्लेषण आणि कुसंगतीचे परिणाम
- कमी बजेटमध्ये स्वतःचा व्यवसाय सुरू करा: यशस्वी उद्योजक बनण्याचा मार्ग!
- ‘मोतियाचें पाणी चाखूं नये स्वाद’: मोती हा त्याच्या चमकदारपणासाठी आणि शुद्धतेसाठी (पाणीदारपणासाठी) ओळखला जातो. त्याचे सौंदर्य त्याच्या ‘पाण्यात’ म्हणजे तेजस्वितेत असते. पण, केवळ तो पाणीदार दिसतो म्हणून त्या मोत्याच्या पाण्याचा स्वाद घेण्यासाठी तो चाखू नये. मोत्याला चव नसते आणि त्याला चाखल्याने त्याचे मूल्य कमी होईल किंवा तो खराब होऊ शकतो.
- सखोल अर्थ: काही गोष्टींचे महत्त्व त्यांच्या बाह्य गुणधर्मात, सौंदर्यात किंवा त्यांच्या अस्तित्वातच असते. त्यांचा अनुभव घेण्यासाठी आपली पाहण्याची, ऐकण्याची किंवा अनुभवण्याची दृष्टी बदलली पाहिजे, त्यांना चुकीच्या पद्धतीने हाताळू नये. ज्ञान हे वाचून, अनुभव घेऊन मिळते, ते अक्षरशः चाखता येत नाही. सौंदर्य डोळ्यांनी पाहिले जाते, त्याचा आस्वाद चवीने घेतला जात नाही.
एखाद्या सुंदर चित्राचे सौंदर्य किंवा रंग डोळ्यांनी पाहण्याचा असतो, त्याला वास घेऊन किंवा चव घेऊन अनुभवण्याचा प्रयत्न करणे मूर्खपणाचे ठरेल.
- ‘यंत्र भेदुनि नाद पाहूं नये’: एखाद्या यंत्रातून (उदाहरणार्थ, वाद्य) जो मधुर आवाज (नाद) येतो, तो आपल्याला ऐकून आनंद देतो. तो नाद कुठून येतो, त्याचे रहस्य काय आहे हे जाणून घेण्यासाठी आपण ते यंत्र फोडू नये (भेदू नये). यंत्र फोडले तर तो नाद ऐकू येणार नाही, उलट यंत्रच खराब होऊन नाद निर्मितीची प्रक्रियाच थांबेल.
- सखोल अर्थ: जीवनातील काही रहस्ये किंवा गूढ गोष्टी समजून घेण्यासाठी आपण अज्ञानाने किंवा घाईने त्यांना ‘भेदण्याचा’ (फोडून पाहण्याचा) प्रयत्न करू नये. काही गोष्टींचा अनुभव आहे तसाच घ्यायचा असतो. सृष्टीतील अनेक नियम किंवा आध्यात्मिक सत्ये आपल्याला दिसत नाहीत, पण त्यांचे परिणाम आपल्याला दिसतात. ते समजून घेण्यासाठी अकारण त्यांना ‘भेदण्याचा’ प्रयत्न केल्यास मूळ अनुभवच नष्ट होऊ शकतो.
- दृष्टांत:
झाडाला फळे लागतात, पण ती फळे कुठून येतात हे पाहण्यासाठी आपण झाडाची मुळे उपटून पाहू लागलो तर फळे मिळणे बंद होईल आणि झाडही मरून जाईल. फळे मिळवण्यासाठी झाडाची काळजी घेऊन त्याला वाढवणे महत्त्वाचे आहे.
कर्मफळ म्हणुनी इच्छूं नये काम । तुका म्हणे वर्म दावूं लोकां ॥३॥
या ओळीतून तुकाराम महाराज निष्काम कर्मयोगाचे महत्त्वाचे तत्त्वज्ञान सांगतात.
- ‘कर्मफळ म्हणुनी इच्छूं नये काम’: आपण जे कर्म (क्रिया/कार्य) करतो, त्याचे काहीतरी फळ (परिणाम) आपल्याला मिळतेच. पण, कोणतेही कर्म केवळ त्या फळाच्या इच्छेने करू नये. म्हणजेच, ‘मला हे फळ मिळेल’ या आशेने किंवा हव्यासाने कर्म करू नये.
- सखोल अर्थ: हे भगवद्गीतेतील निष्काम कर्मयोगाचे तत्त्वज्ञान आहे. ‘कर्म करत रहा, पण फळाची अपेक्षा करू नकोस.’ जेव्हा आपण फळाची आसक्ती ठेवतो, तेव्हा आपले मन त्या फळात गुंतते आणि ते मिळाले नाही तर निराशा येते, मिळाले तर अहंकार वाढतो. यातूनच बंधने निर्माण होतात. कर्म हे आपले कर्तव्य म्हणून करावे, त्याचे फळ काय येईल याची चिंता करू नये.
- दृष्टांत:
एखादा शेतकरी शेतात पेरणी करतो, पाणी देतो, मशागत करतो. हे त्याचे कर्म आहे. पण त्याने लगेच उद्याच पीक यावे, ते भरघोस यावे अशी तीव्र इच्छा धरू नये. त्याने आपले कर्तव्य करावे, फळ निसर्गावर आणि वेळेवर सोपवावे.
- ‘तुका म्हणे वर्म दावूं लोकां’: तुकाराम महाराज म्हणतात की, हेच खरे गुपित (वर्म) मी लोकांना दाखवू इच्छितो.
- सखोल अर्थ: वरती दिलेल्या सर्व दृष्टांतांमधून तुकाराम महाराजांनी जीवन जगण्याचे खरे रहस्य सांगितले आहे. ते म्हणजे, प्रत्येक गोष्टीचा नैसर्गिक गुणधर्म आणि मर्यादांचा आदर करणे, आसक्तीचा त्याग करणे, आणि कर्मफळाची इच्छा न ठेवता आपले कर्तव्य करत राहणे. हेच खरे जीवन जगण्याचे ‘वर्म’ (मुख्य रहस्य) आहे, जे लोकांना समजावून सांगणे आवश्यक आहे, असे तुकाराम महाराज म्हणतात. यातूनच शांती आणि समाधान प्राप्त होते.
अभंगातून मिळणारा अंतिम आणि सखोल संदेश:
हा अभंग आपल्याला आसक्तीरहित आणि संतुलित जीवन जगण्याची कला शिकवतो.
- मर्यादेचे भान: कोणतीही वस्तू कितीही प्रिय असली तरी तिचा अतिरेकी उपभोग टाळावा. तिच्या नैसर्गिक अस्तित्वाचा आदर करावा.
- योग्य दृष्टीकोन: प्रत्येक गोष्टीचा अनुभव घेण्यासाठी योग्य दृष्टीकोन ठेवावा. अज्ञानाने किंवा हव्यासापोटी गोष्टीचा नाश करू नये.
- निष्काम कर्म: सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, आपले कर्म (कर्तव्य) फळाच्या आशेने न करता, निष्ठेने आणि निःस्वार्थपणे करावे. कारण, खरी मुक्ती आणि आनंद कर्मफळाच्या त्यागातच आहे.
या अभंगातून तुकाराम महाराजांनी अत्यंत साध्या भाषेमध्ये, दैनंदिन उदाहरणांमधून मानवी मनाची आसक्ती, हव्यास आणि त्यामुळे होणारी फसगत यावर प्रकाश टाकला आहे, आणि त्यातून बाहेर पडण्याचा आध्यात्मिक मार्ग दाखवला आहे