परिचय:
संत तुकाराम महाराज, १७ व्या शतकातील एक महान संत-कवी, यांनी आपल्या अभंगांद्वारे भक्ती आणि अद्वैत वेदान्ताचा एक अनोखा संगम घडवला. त्यांचे अभंग हे केवळ काव्य नसून, ते आध्यात्मिक मुक्तीचा सोपा आणि सर्वसमावेशक मार्ग दाखवणारे दीपस्तंभ आहेत. आज आपण त्यांच्या एका अत्यंत महत्त्वपूर्ण अभंगाचा सखोल अर्थ जाणून घेणार आहोत: “माया तें चि ब्रम्ह, ब्रम्ह तेंचि माया । अंग आणि छाया तया परी ॥१॥” हा अभंग आपल्याला माया, ब्रह्म आणि विनम्रतेच्या आध्यात्मिक प्रवासाचे रहस्य उलगडून दाखवतो.
माया आणि ब्रह्म: एकत्वाचे अंतिम सत्य
अभंगाची सुरुवातच एका गहन अद्वैतवादी विधानाने होते. तुकाराम महाराज स्पष्ट करतात की माया आणि ब्रह्म हे वेगळे नाहीत. आपण ज्याला माया म्हणतो, तीच ब्रह्म आहे आणि तेच ब्रह्म मायेच्या रूपात प्रकट झाले आहे. याला ते ‘अंग आणि छाया तया परी’ म्हणजे ‘शरीर आणि त्याची सावली याप्रमाणे’ असे सुंदर उदाहरण देतात. जशी सावली शरीरापासून वेगळी नसते, पण ती शरीरही नसते, ती शरीरावर अवलंबून असते, तसेच माया ब्रह्मावर अवलंबून आहे.
अद्वैत वेदान्तानुसार, माया म्हणजे ब्रह्माचे खरे स्वरूप झाकणारा एक भ्रम. ती पूर्णपणे सत्यही नाही आणि पूर्णपणे असत्यही नाही, पण ती द्वैताची जाणीव निर्माण करते. आपण आपल्या इंद्रियांनी जे जग अनुभवतो, ती मायेचीच एक आभासी वास्तविकता आहे. सूर्य आणि प्रकाशाच्या उदाहरणाने हे अधिक स्पष्ट होते. प्रकाश हा सूर्याचीच अभिव्यक्ती आहे, तो सूर्यापासून वेगळा नाही. त्याचप्रमाणे, ही संपूर्ण सृष्टी, आपले भान, शरीर, काळ, मन, बुद्धी – हे सर्व ब्रह्माचीच अभिव्यक्ती आहे. ब्रह्म हे एकमेव खरे सत्य आहे. मायेला नष्ट करायचे नाही, तर तिचे क्षणभंगुर स्वरूप ओळखून तिला अंतिम सत्य मानणे थांबवायचे आहे.
शरणागतीचा मार्ग: अहंकाराचे विसर्जन
पुढील ओळी या संबंधाला अधिक दृढ करतात: “तोडितां न तुटे, सारितां निराळी । लोटांगणांतळीं हारपते”. याचा अर्थ असा की माया आणि ब्रह्माचा संबंध इतका एकजीव आहे की त्यांना तोडण्याचा किंवा वेगळे करण्याचा प्रयत्न केला तरी ते शक्य नाही. माया ही ब्रह्माचीच आंतरिक शक्ती आहे.
आणि इथेच अभंगाचा गाभा येतो: ‘लोटांगणांतळीं हारपते’ – म्हणजे नमस्कार करताना, पूर्ण शरणागती पत्करताना माया हरवून जाते. हे केवळ शारीरिक नमस्कार नसून, अहंकार विसर्जनाचे आणि ब्रह्माच्या अनुभूतीचे एक शक्तिशाली रूपक आहे. जेव्हा आपण पूर्णपणे शरण जातो, तेव्हा आपला ‘मी’ पणा, आपला अहंकार विरघळून जातो. अहंकारच आपल्याला वास्तविकतेची खोटी जाणीव देतो आणि भेदाची भावना निर्माण करतो, ज्यामुळे आपण अज्ञानात राहतो. ईश्वर प्राप्तीसाठी अहंकाराचे पूर्णपणे विसर्जन आवश्यक आहे. शरणागती ही ईश्वरी इच्छेला शरण जाण्याची एक सक्रिय कृती आहे, जी आपल्याला ‘पूर्ण नियंत्रणाच्या भ्रमातून’ मुक्त करते आणि शेवटी अहंकाराचे विसर्जन करते.
- बिन्दुग और चंचुला की कहानी: पाप से पश्चाताप तक की यात्रा
- श्रावणी सोमवारची शिव कथा: धार्मिक महत्त्व, पौराणिक आख्यायिका आणि व्रत विधींचे सखोल विश्लेषण
- संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ – १७ वा अभंग: नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य
- संत तुकाराम महाराजांच्या ‘दुर्जनासि करी साहे’ या अभंगाचे सखोल विश्लेषण आणि कुसंगतीचे परिणाम
- कमी बजेटमध्ये स्वतःचा व्यवसाय सुरू करा: यशस्वी उद्योजक बनण्याचा मार्ग!
द्वैतवादी प्रयत्नांच्या पलीकडे: आंतरिक चिंतनाची शुद्धता
तिसऱ्या कडव्यात तुकाराम महाराज म्हणतात: “दुजें नाहीं तेथें, बळ कोणासाठीं । आणिक ते आटी विचाराची”. ‘जिथे दुसरे काहीच नाही’ हे अद्वैताचे मूळ तत्त्व आहे. एकदा ‘एकमेव शुद्ध अस्तित्व’ ओळखले की, साधक आणि साध्य यांच्यातील भेदभास संपतो. मग जप-तप किंवा बाह्य साधनांसारख्या द्वैतवादी प्रयत्नांची गरज कमी होते. अद्वैत वेदान्त शिकवते की ईश्वर तुम्हाला खेळवत नाही, ईश्वर स्वतःच खेळत आहे. अंतिम अनुभूती म्हणजे ‘व्यक्तिगत आत्मा आणि वैश्विक चेतना यांच्यात कोणताही भेद नाही’.
मग उरते ती ‘विचारांची तीव्रता’ किंवा ‘आंतरिक चिंतनाची शुद्धता’. याचा अर्थ आपल्या समजूतदारपणाला आणि चेतनेला परिष्कृत करण्याची आंतरिक प्रक्रिया सुरू होते. ही चेतना आसक्ती, सवयी आणि इच्छांपासून शुद्ध झाली पाहिजे. मुक्ती ही बाह्य कृतीने प्राप्त होत नाही, तर आधीच अस्तित्वात असलेल्या सत्याच्या ‘ओळखीने’ प्राप्त होते. प्रयत्न अज्ञान दूर करण्याचा आणि चेतना शुद्ध करण्याचा बनतो, आपण जे आधीच नाही ते ‘बनण्याचा’ प्रयत्न करण्याऐवजी. हा ‘उलगडण्याचा’ मार्ग आहे, ‘साध्य करण्याचा’ नाही.
खरी आध्यात्मिक उंची: विनम्रतेचे गौरव
अभंगाच्या शेवटच्या कडव्यात तुकाराम महाराज म्हणतात: “तुका म्हणे उंच, वाढे उंचपणें । ठेंगणीं लवणें जैसीं तैसीं”. इथे ते खऱ्या आध्यात्मिक उन्नतीचे वर्णन करतात. ‘खरा उंच तोच जो अंतर्मुख आहे’, म्हणजे खरी आध्यात्मिक उंची आंतरिक वाढ आणि विनम्रतेने दर्शविली जाते. ‘ठेंगणीं लवणें जैसीं तैसीं’ म्हणजे उंच दिसायचा आटापिटा करणं. हे आध्यात्मिकतेच्या वरवरच्या प्रदर्शनावर किंवा खऱ्या आंतरिक परिवर्तनाशिवाय मोठे दिसण्याच्या प्रयत्नांवर टीका करते.
तुकाराम महाराज विनम्रतेला खऱ्या आध्यात्मिक प्रगतीचे लक्षण मानतात. ते म्हणतात की ‘महानतेपेक्षा विनम्रता आणि नम्रता’ अधिक महत्त्वाची आहे. ते शक्तिशाली उदाहरणे देतात: एक लहान मुंगी साखरेचा आनंद घेते, तर शक्तिशाली ऐरावत हत्तीला अंकुशाचा मार मिळतो. महापुरात मोठी झाडे उन्मळून पडतात, पण लवचिक गवत वाकून वाचते. विनम्रतेने एखाद्याच्या चरणांना धरल्यास शक्तिशाली पैलवानही शक्तीहीन होतो. या उपमा यावर जोर देतात की ज्याच्या अंगी मोठेपण असते त्याला खूप दुःख आणि वेदना सहन कराव्या लागतात, तर विनम्रता संरक्षण देते आणि खऱ्या आध्यात्मिक ‘गोडव्याकडे’ नेते. विनम्रता हे केवळ एक सद्गुण नसून, अद्वैताची अनुभूती झाल्याचा एक स्वाभाविक परिणाम आहे. हीच खरी आध्यात्मिक उंची आहे.
निष्कर्ष:
या अभंगातून आपल्याला वास्तवाचे अद्वैत स्वरूप, शरणागती आणि अहंकार विसर्जनाचा मार्ग, आणि विनम्रता व आंतरिक शुद्धतेचे सर्वोच्च मूल्य हे मुख्य आध्यात्मिक संदेश मिळतात. माया ब्रह्मापासून वेगळी नाही, तर तिचीच एक अभिव्यक्ती आहे, आणि हे सत्य अहंकार शरणागती आणि विनम्रतेद्वारे विसर्जित झाल्यावर प्रकट होते.
आजच्या भौतिकवादी, विभाजनकारी आणि अहंकार-प्रेरित जगात तुकारामांचा अद्वैत, विनम्रता आणि आंतरिक शांतीचा संदेश अत्यंत प्रासंगिक आहे. त्यांचे आध्यात्मिक जीवन दैनंदिन जीवनाशी एकरूप करणे, सजगता वाढवणे आणि सामाजिक सलोखा वाढवणे यावर भर देणे हे आधुनिक आव्हानांना तोंड देण्यासाठी एक शक्तिशाली चौकट प्रदान करते. संत तुकाराम महाराजांनी उलगडलेला आत्म-प्राप्तीचा मार्ग केवळ एक तात्विक विधान नाही, तर एक व्यावहारिक मार्गदर्शक आहे. ते आपल्याला बाह्य दिसण्यापलीकडे पाहण्यासाठी, अहंकाराचा त्याग करण्यासाठी आणि आंतरिक शुद्धता व विनम्रता वाढवण्यासाठी प्रेरित करतात, जी आध्यात्मिक ज्ञानाची खरी ओळख आहे.