संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ – १७ वा अभंग: नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य

१. प्रस्तावना: संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ आणि १७ व्या अभंगाचे महत्त्व

संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी रचलेला हरिपाठ हा वारकरी संप्रदायाचा एक अविभाज्य भाग आणि भक्तांसाठी एक अनमोल आध्यात्मिक ग्रंथ आहे. वारकरी संप्रदायात नामस्मरणाला केंद्रस्थानी मानले जाते आणि हरिपाठ हे नामस्मरणाचे महत्त्व सामान्य जनांपर्यंत पोहोचवणारे एक प्रभावी माध्यम आहे. हा ग्रंथ भक्तांना नित्यनियमाने भगवंताच्या नामाशी जोडून ठेवतो, ज्यामुळे त्यांचे जीवन आध्यात्मिकदृष्ट्या समृद्ध होते आणि त्यांना परमार्थाचा सोपा मार्ग उपलब्ध होतो.  

ज्ञानेश्वर महाराजांच्या हरिपाठातील १७ वा अभंग नामस्मरणाच्या अगाध सामर्थ्याचे सखोल वर्णन करतो. हा अभंग नामस्मरणाचे पावित्र्य, तपस्येशी असलेली त्याची समानता, कुल उद्धाराचे महत्त्व आणि सद्गुरू कृपेने प्राप्त होणाऱ्या गूढ ज्ञानावर प्रकाश टाकतो. नामस्मरणाचे लाभ केवळ वैयक्तिक मुक्तीपुरते मर्यादित नसून, ते संपूर्ण कुळालाही आध्यात्मिक उन्नती प्रदान करतात, हे या अभंगातून स्पष्ट होते.  

२. अभंग १७: शब्दशः अर्थ आणि आध्यात्मिक भाव

संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा १७ वा अभंग असा आहे: ॥ सतरा ॥ हरिपाठकीर्ति मुखें जरी गाय । पवित्रचि होय देह त्याचा ॥१॥ तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमूप । चिरंजीव कल्पकोटि वैकुंठीं नांदे ॥२॥ मातृपितृभ्राता सगोत्र अपार । चतुर्भुज नर हो‌ऊनि ठेले ॥३॥ ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें । निवृत्तीनें दिधले माझे हातीं ॥४॥

२.१. ‘हरिपाठकीर्ति मुखें जरी गाय । पवित्रचि होय देह त्याचा ॥१॥’

या ओळीचा शब्दशः अर्थ असा आहे की, जो कोणी आपल्या मुखाने हरिपाठाचे किंवा भगवान हरीच्या नामाचे कीर्तन करतो, म्हणजेच त्याचे नामस्मरण करतो, त्याचे शरीर पवित्र होते.

या ओळीचा आध्यात्मिक भाव केवळ शारीरिक स्वच्छतेपुरता मर्यादित नाही, कारण बाह्य दृष्टीने पाहिल्यास हा अर्थ अतिशय वरवरचा वाटू शकतो. या ओळीचा खरा अर्थ साधकाच्या संपूर्ण अस्तित्वाच्या, म्हणजेच स्थूल आणि सूक्ष्म देहाच्या आंतरिक शुद्धीकरणाशी संबंधित आहे. अपवित्रता केवळ स्थूल स्तरावरच नसते, तर ती सूक्ष्म स्तरावरही असते. नामस्मरणामुळे मनातील काम, क्रोध, लोभ, मद, मोह, मत्सर यांसारखे षड्रिपू (सहा आंतरिक विकार) दूर होतात. मन शांत होते, एकाग्र होते आणि जीवनाचा खरा अर्थ कळू लागतो, ज्यामुळे साधकाला परमानंद प्राप्त होतो. ही आंतरिक शुद्धी साधकाला आध्यात्मिक प्रगतीसाठी तयार करते आणि त्याला भगवंताशी एकरूप होण्याच्या मार्गावर नेते.  

• बिन्दुग और चंचुला की कहानी: पाप से पश्चाताप तक की यात्रा
• श्रावणी सोमवारची शिव कथा: धार्मिक महत्त्व, पौराणिक आख्यायिका आणि व्रत विधींचे सखोल विश्लेषण
• संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ – १७ वा अभंग: नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य
• संत तुकाराम महाराजांच्या ‘दुर्जनासि करी साहे’ या अभंगाचे सखोल विश्लेषण आणि कुसंगतीचे परिणाम 
• कमी बजेटमध्ये स्वतःचा व्यवसाय सुरू करा: यशस्वी उद्योजक बनण्याचा मार्ग!

यामागील विचार असा आहे की, जेव्हा एखादी व्यक्ती हरिपाठाचे किंवा भगवंताच्या नामाचे मुखाने गायन करते, तेव्हा ही क्रिया केवळ ओठांची हालचाल नसते, तर ती मनाच्या एकाग्रतेने आणि भावाने केली जाते. यामुळे साधकाच्या स्थूल देहाबरोबरच त्याच्या सूक्ष्म देहाचीही पवित्रता होते. ही पवित्रता म्हणजे मनातील नकारात्मक विचार, वासना आणि विकारांचा नाश. नामस्मरणाने मन शांत होते, एकाग्र होते आणि षड्रिपूंचा प्रभाव कमी होतो. या आंतरिक शुद्धीमुळे साधकाचे जीवन आध्यात्मिक मार्गावर स्थिर होते आणि त्याला परमानंदाची अनुभूती येते. अशा प्रकारे, मुखाने हरिनाम गायन हे साधकाच्या स्थूल आणि सूक्ष्म देहाची पवित्रता घडवून आणते, ज्यामुळे त्याला आंतरिक शांती, एकाग्रता आणि षड्रिपूंचा नाश अनुभवता येतो. हेच त्याच्या आध्यात्मिक जीवनाच्या खऱ्या अर्थाने सुरुवात असते.

२.२. ‘तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमूप । चिरंजीव कल्पकोटि वैकुंठीं नांदे ॥२॥’

या ओळीचा शब्दशः अर्थ असा आहे की, नामस्मरणामुळे साधकाला अमर्याद तपस्येचे सामर्थ्य प्राप्त होते आणि तो कोट्यवधी कल्पांपर्यंत वैकुंठात चिरंजीव होऊन वास करतो.

या ओळीचा आध्यात्मिक भाव असा आहे की, कलियुगात यज्ञ, योग, दानधर्म यांसारखी कठीण साधने करणे सामान्य माणसाला शक्य नाही. अशा वेळी हरिनाम हेच सर्वात सोपे आणि प्रभावी तप आहे, जे अनंत जन्मांच्या तपस्येचे फळ देते. नामस्मरणाला काळ, वेळ, स्थळ किंवा कोणत्याही विधीचे बंधन नाही, ज्यामुळे ते सर्वांसाठी सुलभ होते. या तपाच्या सामर्थ्याने साधक प्रकाशमान होतो आणि अखंड परमात्मा भावामध्ये स्थिर राहतो. ‘वैकुंठ’ हे केवळ एक भौतिक ठिकाण नसून, ती एक आध्यात्मिक अवस्था आहे, जिथे साधक भगवंताच्या सान्निध्यात निरंतर असतो आणि भगवंताशी एकरूप होतो. नामस्मरणामुळे प्रपंचातील आणि परमार्थातील सर्व अडचणी आणि विघ्ने सहज दूर होतात.  

यामागील विचार असा आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज नामस्मरणाला कलियुगातील सर्वात श्रेष्ठ ‘तप’ म्हणून स्थापित करतात. हे तप इतर युगांमधील कठोर तपस्यांपेक्षा अधिक सुलभ आणि फलदायी आहे. जेव्हा नामस्मरणामुळे वैकुंठप्राप्ती होते असे म्हटले जाते , तेव्हा ‘वैकुंठ’ म्हणजे केवळ एक भौतिक ठिकाण नव्हे. ‘वैकुंठ ही अवस्था आहे,’ असा त्याचा स्पष्ट अर्थ आहे, जिथे साधक भगवंताच्या अखंड सान्निध्यात, म्हणजेच एका उच्च आध्यात्मिक अवस्थेत (परमात्मभावात) स्थिर होतो. कलियुगात भगवंत प्राप्तीसाठी नामजप हे ‘सर्वात सुखद साधन’ आहे, जे यज्ञ, तपश्चर्या, दानधर्म यांसारख्या साधनांपेक्षा श्रेष्ठ आहे. नामस्मरणाने मिळणारे ‘अमूप तप’ हे कठोर शारीरिक तपस्या नसून, ते नामस्मरणाने प्राप्त होणारी आंतरिक शुद्धी, एकाग्रता आणि भगवंताशी असलेले अखंड अनुसंधान आहे, जे साधकाला वैकुंठासारख्या उच्च आध्यात्मिक अवस्थेत स्थिर करते. अशा प्रकारे, नामस्मरणाचे अखंड अनुसंधान हे अमूप तपाचे सामर्थ्य प्रदान करते, ज्यामुळे साधकाला आंतरिक प्रकाशमानता आणि परमात्मभावात स्थिरता अनुभवता येते, आणि तो चिरंजीव कल्पकोटि वैकुंठीं नांदतो.  

२.३. ‘मातृपितृभ्राता सगोत्र अपार । चतुर्भुज नर हो‌ऊनि ठेले ॥३॥’

या ओळीचा शब्दशः अर्थ असा आहे की, नामस्मरण करणाऱ्या साधकामुळे त्याचे आई-वडील, भाऊ आणि अपार कुळातील सर्व सगोत्र चतुर्भुज होऊन (विष्णुरूप धारण करून) उद्धरून जातात.

या ओळीचा आध्यात्मिक भाव असा आहे की, नामस्मरणाचे सामर्थ्य इतके मोठे आहे की ते केवळ साधकालाच नव्हे, तर त्याच्या संपूर्ण कुळाला, म्हणजेच मातृ-पितृ, भाऊ आणि इतर सगोत्रांनाही मुक्ती प्रदान करते. ‘चतुर्भुज’ होणे म्हणजे भगवंताचे विष्णुरूप प्राप्त करणे, जे मोक्षाचे अंतिम प्रतीक आहे. यामुळे पूर्वजांना अनंत पापांपासून मुक्ती मिळते आणि त्यांना वैकुंठात स्थान मिळते. ही संकल्पना भारतीय संस्कृतीतील ‘कुल उद्धार’ आणि पितृऋणातून मुक्त होण्याच्या महत्त्वाशी सुसंगत आहे.  

यामागील विचार असा आहे की, या चरणातून नामस्मरणाचे सामूहिक आणि पारंपारिक महत्त्व अधोरेखित होते. एका व्यक्तीच्या नामस्मरणाने त्याच्या संपूर्ण कुळाला आध्यात्मिक लाभ मिळतो, ज्यामुळे पूर्वजांच्या उद्धाराची भावना दृढ होते. जेव्हा नामस्मरणाने मातृ-पितृ, भाऊ आणि अपार सगोत्रांचा उद्धार होतो आणि त्यांना ‘चतुर्भुज रूप प्राप्त होऊन वैकुंठाची प्राप्ती होते’ असे म्हटले जाते , तेव्हा ‘चतुर्भुज’ हे विष्णूचे रूप असल्याने, हे मोक्षाचे किंवा सगुण भगवंताशी एकरूप होण्याचे प्रतीक आहे. ‘चतुर्भुज मूर्ती पाहताच अनंत पापांच्या राशी लयास जाऊन पूर्वजांचा उद्धार होतो’ हे याला पुष्टी देते. अजामेळाच्या कथेसारख्या दृष्टांतांमधून हे स्पष्ट होते की, केवळ भगवंताच्या नामाचा अजाणतेपणी उच्चार केल्यानेही पापी जीवाचा उद्धार होतो. तसेच, नामस्मरणाने दैत्य, दानव, राक्षस यांनाही मुक्ती मिळाल्याचे उल्लेख आहेत. हे सर्व नामस्मरणाच्या सामर्थ्यावर प्रकाश टाकतात की, साधकाच्या पुण्याईमुळे त्याच्या पूर्वजांना मोक्ष मिळतो आणि ते भगवंताच्या सगुण स्वरूपाशी एकरूप होतात किंवा भगवंताच्या लोकात निवास करतात. अशा प्रकारे, साधकाचे निष्ठापूर्वक नामस्मरण हे त्याच्या कुळाला आध्यात्मिक लाभ प्रदान करते, ज्यामुळे पूर्वजांना पापांपासून मुक्ती आणि विष्णुरूप किंवा मोक्ष स्थितीची प्राप्ती होते.  

२.४. ‘ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें । निवृत्तीनें दिधले माझे हातीं ॥४॥’

या ओळीचा शब्दशः अर्थ असा आहे की, जे ज्ञान गूढ होते आणि सहज समजण्यासारखे नव्हते, ते ज्ञानदेवांना प्राप्त झाले आणि ते श्रीगुरु निवृत्तीनाथांनी त्यांच्या हाती दिले (त्यांना प्रदान केले).

या ओळीचा आध्यात्मिक भाव असा आहे की, संत ज्ञानेश्वर महाराज आपल्या अगाध ज्ञानाचे श्रेय स्वतःला न देता, ते त्यांचे सद्गुरू निवृत्तीनाथ यांच्या कृपेला देतात. हे ‘गूढ गम्य’ ज्ञान म्हणजे आत्मज्ञान, अद्वैत तत्त्वज्ञान आणि योग साधनांचे रहस्य, जे गुरुकृपेशिवाय प्राप्त होत नाही. गुरु-शिष्य परंपरा ही आध्यात्मिक ज्ञानाच्या प्रवाहाची आधारशिला आहे. निवृत्तीनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू आणि सद्गुरू होते, ज्यांना गहिनीनाथांकडून नाथ संप्रदायाची दीक्षा मिळाली होती. निवृत्तीनाथांनी ज्ञानेश्वरांना संस्कृतमधील गहन गीता सामान्य लोकांसाठी सोप्या भाषेत (ज्ञानेश्वरी) लिहिण्याची आज्ञा दिली. ज्ञानेश्वरांवर काश्मिरी शैव संप्रदाय आणि योग साधनेचा प्रभाव होता, ज्यामुळे त्यांना हे गूढ ज्ञान प्राप्त झाले.  

यामागील विचार असा आहे की, हा चरण केवळ ज्ञानेश्वर महाराजांच्या ज्ञानाचे वर्णन करत नाही, तर भारतीय आध्यात्मिक परंपरेतील गुरूचे अनन्यसाधारण महत्त्व आणि गुरु-शिष्य परंपरेची पवित्रता अधोरेखित करतो. ‘ज्ञान गूढ गम्य’ निवृत्तीनाथांनी ज्ञानेश्वरांना दिले , हे गुरु-शिष्य संबंधाचे प्रामाण्य स्थापित करते. निवृत्तीनाथांनी ज्ञानेश्वरांना संस्कृत गीता सामान्य लोकांना समजेल अशा भाषेत लिहिण्याची आज्ञा दिली, हे ‘गूढ’ (कठीण) ज्ञानाला ‘गम्य’ (सुलभ) बनवण्याच्या गुरुंच्या भूमिकेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. ज्ञानेश्वरांवर काश्मिरी शैव संप्रदाय आणि योग साधनेचा प्रभाव होता, हे दर्शवते की ‘गूढ गम्य’ ज्ञान हे केवळ तात्विक नसून, ते अद्वैत तत्त्वज्ञान आणि योगिक अनुभवांवर आधारित आहे, जे गुरूंच्या मार्गदर्शनाशिवाय प्राप्त करणे कठीण आहे. आध्यात्मिक जागृती, आत्मज्ञान आणि गुरूंच्या उपदेशाचे महत्त्व यातून स्पष्ट होते, ज्यामुळे हे ‘ज्ञान’ केवळ पुस्तकी नसून अनुभवाचे आहे हे स्पष्ट होते. अशा प्रकारे, सद्गुरू निवृत्तीनाथांची कृपा आणि मार्गदर्शन हे ज्ञानेश्वरांना गूढ आणि दुर्गम आत्मज्ञानाची प्राप्ती होण्याचे कारण ठरले, ज्यामुळे त्यांनी हे ज्ञान सामान्य लोकांसाठी सुलभ केले.  

३. प्रत्येक चरणाचे सखोल विश्लेषण आणि दृष्टांत

३.१. देह पवित्र होण्याचा महिमा

नामस्मरणाने केवळ बाह्य शरीरच नव्हे, तर अंतर्मनाचीही शुद्धी होते. मन, बुद्धी आणि चित्त यावर साचलेले विकारांचे मळ नामस्मरणाने धुतले जातात. यामुळे व्यक्तीचे आचरण शुद्ध होते, विचार सकारात्मक होतात आणि तो आध्यात्मिक प्रगतीसाठी तयार होतो. ही आंतरिक शुद्धीच खरी पवित्रता आहे, जी साधकाला भगवंताशी एकरूप होण्याच्या मार्गावर नेते.  

दृष्टांत: वाईट संगतीचे दुष्परिणाम – नामस्मरणाने होणाऱ्या शुद्धीच्या विरुद्धार्थी दृष्टांत नामस्मरणाने होणाऱ्या शुद्धीचे महत्त्व अधिक स्पष्ट करण्यासाठी, वाईट संगतीचे दुष्परिणाम दर्शवणारे काही दृष्टांत पाहणे महत्त्वाचे ठरते. हे दृष्टांत दाखवतात की, जसे वाईट संगती मनाला दूषित करते, त्याचप्रमाणे हरिनाम मन आणि देहाला पवित्र करते.

• कैकयी आणि मंथरा (रामायण): रामायणातील कैकयीचे उदाहरण वाईट संगतीचा परिणाम किती गंभीर असू शकतो हे दाखवते. कैकयी सुरुवातीला रामावर अत्यंत प्रेम करणारी होती आणि भरतापेक्षाही जास्त रामाचे लाड करत असे. परंतु, मंथरा नावाच्या दासीच्या कुटिल विचारांच्या संगतीत आल्याने तिचे मन कलुषित झाले. मंथरेने कैकयीच्या मनात भय आणि असुरक्षिततेचे बीज पेरले, ज्यामुळे कैकयीने रामाला १४ वर्षांचा वनवास मागितला आणि भरतासाठी राज्य मागितले. या एका घटनेमुळे दशरथांचा मृत्यू झाला आणि संपूर्ण अयोध्येला दुःखाचा सामना करावा लागला. हा दृष्टांत स्पष्ट करतो की, जसे वाईट संगतीने चांगले मनही बिघडते, त्याचप्रमाणे हरिनाम (चांगली संगत) घेतल्याने मन शुद्ध होते आणि ते सकारात्मकतेकडे वळते.  
• कर्ण आणि दुर्योधन (महाभारत): महाभारतातील कर्णाचे उदाहरण वाईट संगतीचा आणखी एक ज्वलंत दृष्टांत आहे. कर्ण हा दानशूर, पराक्रमी आणि निष्ठावान होता. परंतु, दुर्योधनाच्या संगतीत राहिल्याने त्याने अधर्माला साथ दिली. दुर्योधनाच्या अहंकारी आणि कपटी स्वभावामुळे कर्णाने अनेकदा धर्माविरुद्ध कृती केली, ज्यामुळे त्याचे पतन झाले आणि त्याला अपमानास्पद मृत्यू पत्करावा लागला. यातून हे स्पष्ट होते की, कितीही सद्गुणी व्यक्ती असली तरी वाईट संगतीमुळे तिची बुद्धी भ्रष्ट होऊ शकते आणि तिचे अधःपतन होऊ शकते.  
• संत तुकारामांचा दृष्टांत: हिरा आणि ढेकूण: संत तुकाराम महाराज ‘ढेकणाच्या संगे हिरा जो भंगला’ या दृष्टांतातून वाईट संगतीचे दुष्परिणाम स्पष्ट करतात. हिरा हा अत्यंत कठीण असतो, तो हातोड्याच्या घावानेही तुटत नाही, पण ढेकणाच्या (वाईट संगतीच्या) संपर्कात आल्यास तो तुटतो. याचा अर्थ, सद्गुणी व्यक्ती (हिरा) देखील वाईट संगतीमुळे (ढेकूण) आपले सद्गुण गमावू शकते किंवा तिचे चारित्र्य बिघडू शकते. जसे दुधात मिठाचा खडा पडल्यास हजारो लिटर दूध नासून जाते, त्याचप्रमाणे एक वाईट सवय किंवा वाईट संगत संपूर्ण आयुष्याला कलंक लावू शकते.  
• संत तुकारामांचा ‘दुर्जनासि करी साहे’ अभंग: या अभंगात तुकाराम महाराज म्हणतात की दुर्जनांना मदत करणाराही शिक्षेस पात्र ठरतो. ते वेश्येच्या संगतीत राहणाऱ्या स्त्रीचे उदाहरण देतात, जी वाईट संगतीमुळे दुर्वर्तन करू लागते. दोन लाकडे घासल्यास आग निर्माण होते, त्याचप्रमाणे वाईट प्रवृत्तीचे लोक एकत्र आल्यास समाजात अधिक वाईट गोष्टी घडतात. ‘तुका म्हणे कापूं नाकें’ याचा अर्थ अशा दृष्ट लोकांची वाईट कृत्ये उघडकीस आणून त्यांना इतरांना वाईट गोष्टी शिकवण्यापासून थांबवणे होय. हे दृष्टांत नामस्मरणाने होणाऱ्या शुद्धीच्या विरुद्धार्थी परिणाम दाखवून, सत्संग (हरिनाम) आणि शुद्ध आचरणाचे महत्त्व अधिक स्पष्ट करतात.  

या दृष्टांतांमधून हे स्पष्ट होते की, जसे वाईट संगती नैतिक अधःपतन, सद्गुणांचा नाश आणि सामाजिक संघर्ष घडवते, त्याचप्रमाणे हरिनाम (सत्संग) आंतरिक शुद्धी, सद्गुणांची वाढ आणि मानसिक शांती घडवते. हे दोन्ही परस्परविरोधी परिणाम संगतीच्या सामर्थ्यावर प्रकाश टाकतात. हे दृष्टांत केवळ आध्यात्मिकच नव्हे, तर सामाजिक जीवनातही संगतीचे महत्त्व अधोरेखित करतात. आजच्या युगात ‘मंथरा’ अनेक स्वरूपात (उदा. टीव्ही, इंटरनेट, सोशल मीडिया, नकारात्मक विचार) अस्तित्वात आहे, जी नकारात्मक विचार पसरवते. नामस्मरण हे अशा नकारात्मक प्रभावांपासून स्वतःचे रक्षण करण्याचे एक प्रभावी आध्यात्मिक कवच आहे, जे व्यक्तीला आंतरिकदृष्ट्या शुद्ध आणि बलवान बनवते.  

३.२. अमूप तप आणि वैकुंठवास

कलियुगात यज्ञ, योग, दानधर्म यांसारखी कठीण साधने करणे सामान्य माणसाला शक्य नाही. अशा वेळी हरिनाम हेच सर्वात सोपे आणि प्रभावी साधन आहे, जे अनंत जन्मांच्या तपस्येचे फळ देते. नामस्मरणामुळे प्रपंचातील आणि परमार्थातील सर्व अडचणी दूर होतात आणि साधकाला भगवंताच्या अखंड सान्निध्याची अवस्था प्राप्त होते, जीच खरी वैकुंठप्राप्ती होय. हे तप केवळ शारीरिक कष्ट नसून, ते मनाची एकाग्रता आणि भगवंताशी अखंड अनुसंधान साधणे आहे.  

दृष्टांत: नामस्मरणाने मिळणारे तपश्चर्येसमान फळ नामस्मरणाला कलियुगातील सर्वात श्रेष्ठ तप म्हणून स्थापित केले जाते, जे इतर युगांमधील कठोर तपस्यांपेक्षा अधिक सुलभ आणि फलदायी आहे.

• नामस्मरणाची सुलभता: संत ज्ञानेश्वर आणि इतर संतांनी नामस्मरणाला ‘काळवेळ नाम उच्चारिता नाही’ असे म्हटले आहे. याचा अर्थ नामस्मरणासाठी कोणतीही विशिष्ट वेळ, स्थान किंवा विधीचे बंधन नाही. ते कधीही, कुठेही, कोणत्याही अवस्थेत करता येते. ही सुलभता त्याला इतर कठोर तपस्यांपेक्षा वेगळे आणि श्रेष्ठ ठरवते. इतर धार्मिक कार्यांना काळवेळेची बंधने असतात, पण भगवंत नामाला ती नसतात. हे आध्यात्मिक लोकशाहीकरणाचे प्रतीक आहे, जिथे मोक्ष सर्वांसाठी सुलभ होतो.  
• मानसिक एकाग्रता आणि शांती: नामस्मरणामुळे मन शांत होते, एकाग्र होते आणि कामात लक्ष लागते. हे एक प्रकारचे आंतरिक तपच आहे, जे मनाला स्थिर करते आणि त्याला परमात्म्याशी जोडून ठेवते. हे तप साधकाला भौतिक जगाच्या अडचणींवर मात करण्यास मदत करते आणि त्याला आध्यात्मिक ऊर्जा प्रदान करते. आजच्या धावपळीच्या आणि तणावपूर्ण जीवनात, जिथे लोकांना कठोर धार्मिक विधींसाठी वेळ मिळत नाही, तिथे नामस्मरण हे एक अत्यंत व्यावहारिक आणि प्रभावी आध्यात्मिक साधन ठरते. ते मानसिक ताण कमी करून आंतरिक शांती प्रदान करते आणि व्यक्तीला त्याच्या दैनंदिन जीवनातही आध्यात्मिकरित्या स्थिर राहण्यास मदत करते.  

३.३. पूर्वजांचा उद्धार आणि चतुर्भुज रूप

नामस्मरणाचे सामर्थ्य इतके मोठे आहे की ते केवळ साधकालाच नव्हे, तर त्याच्या संपूर्ण कुळाला, म्हणजेच मातृ-पितृ, भाऊ आणि इतर अपार सगोत्रांनाही मुक्ती प्रदान करते. ‘चतुर्भुज’ होणे म्हणजे भगवंताचे विष्णुरूप प्राप्त करणे, जे मोक्षाचे अंतिम प्रतीक आहे. यामुळे पूर्वजांना अनंत पापांपासून मुक्ती मिळते आणि त्यांना वैकुंठात स्थान मिळते. हे साधकाच्या पुण्याईचे फलित आहे, जे त्याच्या कुळालाही लाभते.  

दृष्टांत: अजामेळ कथा नामस्मरणाने पूर्वजांचा उद्धार होतो या संकल्पनेला अजामेळाची कथा एक महत्त्वाचा दृष्टांत म्हणून पाहिली जाते.

• अजामेळ हा एक ब्राह्मण होता, जो नंतर वाईट संगतीत लागून पापी झाला आणि त्याने एका वेश्येशी संबंध ठेवले. त्याला अनेक मुले झाली, त्यापैकी एकाचे नाव त्याने ‘नारायण’ ठेवले. मृत्यूपूर्वी जेव्हा यमदूत त्याला घेण्यासाठी आले, तेव्हा त्याने आपल्या मुलाला हाक मारली, “नारायण!” केवळ ‘नारायण’ या भगवंताच्या नावाचा अजाणतेपणी उच्चार केल्याने, यमदूतांना माघार घ्यावी लागली आणि भगवान विष्णूच्या दूतांनी त्याला वैकुंठात नेले.  
• हा दृष्टांत नामस्मरणाचे अगाध सामर्थ्य दर्शवतो, की अजाणतेपणी जरी भगवंताचे नाम घेतले तरी ते उद्धाराचे कारण बनते. अजामेळाने स्वतःच्या उद्धारासाठी नाम घेतले नसले तरी, केवळ नामोच्चाराने त्याला मुक्ती मिळाली. या अभंगातील ‘मातृपितृभ्राता सगोत्र अपार । चतुर्भुज नर हो‌ऊनि ठेले’ या ओळीला अजामेळाच्या कथेची जोड दिल्यास, साधकाच्या जाणीवपूर्वक केलेल्या नामस्मरणाने त्याच्या कुळाचा उद्धार होतो हे अधिक स्पष्ट होते.
• गरुड पुराण आणि भागवत पुराणातील संदर्भ: अनेक पुराणांमध्ये पितरांच्या उद्धारासाठी श्राद्ध, तर्पण आणि नामस्मरणाचे महत्त्व सांगितले आहे. विशेषतः भागवत पुराणात नामसंकीर्तनाने पितृमुक्तीचे अनेक दाखले आहेत. नामस्मरणाने दैत्य, दानव, राक्षस यांनाही मुक्ती मिळाल्याचे उल्लेख आहेत. हे सर्व संदर्भ नामस्मरणाच्या सामूहिक लाभाला आणि पितृमुक्तीच्या संकल्पनेला पुष्टी देतात.  
• नामस्मरणाचा लाभ केवळ व्यक्तीपुरता मर्यादित नसून, तो त्याच्या संपूर्ण कुटुंबाला आणि पूर्वजांनाही मिळतो. हे भारतीय संस्कृतीतील ‘कुल उद्धार’ या संकल्पनेशी सुसंगत आहे, जिथे एका व्यक्तीच्या पुण्याईचा लाभ संपूर्ण वंशाला होतो. अजामेळाच्या कथेप्रमाणे, नामस्मरणाची शक्ती इतकी आहे की ती अजाणतेपणी किंवा केवळ संकटात उच्चारल्यानेही मोक्ष देऊ शकते. हे नामस्मरणाच्या ‘सुकर’ (सोप्या) स्वरूपाला आणखी बळ देते आणि त्याची असीम शक्ती दर्शवते.

३.४. ज्ञानदेवांना प्राप्त झालेले गूढ ज्ञान

संत ज्ञानेश्वर महाराज हे अगाध ज्ञानाचे धनी होते, परंतु ते नम्रपणे सांगतात की हे ‘गूढ’ आणि ‘गम्य’ (सहज समजण्यासारखे) ज्ञान त्यांना त्यांचे सद्गुरू निवृत्तीनाथ यांच्या कृपेनेच प्राप्त झाले. निवृत्तीनाथांनी त्यांना नाथ संप्रदायाची दीक्षा दिली आणि संस्कृतमधील गहन गीता सामान्य लोकांसाठी सोप्या भाषेत (ज्ञानेश्वरी) लिहिण्याची आज्ञा दिली. हे गुरु-शिष्य परंपरेचे महत्त्व आणि सद्गुरूंच्या कृपेशिवाय आत्मज्ञान अशक्य आहे हे दर्शवते. ज्ञानेश्वरांवर काश्मिरी शैव संप्रदाय आणि योग साधनेचा प्रभाव होता, ज्यामुळे त्यांना हे गूढ ज्ञान प्राप्त झाले.  

दृष्टांत: गुरु-शिष्य परंपरेचे महत्त्व भारतीय आध्यात्मिक परंपरेत गुरूचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. गुरू हा केवळ शिक्षक नसून, तो शिष्याला अज्ञानाच्या अंधारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे नेणारा मार्गदर्शक असतो.

• निवृत्तीनाथांची गुरुदीक्षा आणि ज्ञानप्रदान: निवृत्तीनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू आणि सद्गुरू होते. त्यांना गहिनीनाथांकडून नाथ संप्रदायाची दीक्षा मिळाली होती. या परंपरेतूनच ज्ञानेश्वरांना योग साधना आणि अद्वैत तत्त्वज्ञानाचे सखोल ज्ञान प्राप्त झाले. हे ज्ञान केवळ पुस्तकी नसून, ते अनुभवाचे आणि अनुभूतीचे होते.  
• ज्ञानेश्वरीची निर्मिती – ‘गूढ’ ला ‘गम्य’ करणे: निवृत्तीनाथांच्या आज्ञेनेच ज्ञानेश्वरांनी ‘भावार्थदीपिका’ (ज्ञानेश्वरी) लिहिली, जी संस्कृतमधील गूढ ज्ञान सामान्य मराठी भाषेत आणते. हे ‘गूढ’ ज्ञान सामान्य लोकांसाठी ‘गम्य’ (सुलभ) करण्याचा गुरूचाच प्रयत्न होता. यातून गुरू केवळ ज्ञान देत नाहीत, तर ते ज्ञान शिष्याला पचवून इतरांना देण्यासही सक्षम करतात हे स्पष्ट होते.  
• हा चरण भारतीय आध्यात्मिक परंपरेतील गुरूच्या सर्वोच्च स्थानावर भर देतो. गुरू हा केवळ शिक्षक नसून, तो साक्षात परब्रह्मस्वरूप असतो, जो शिष्याला अज्ञानाच्या अंधारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे नेतो. आत्मज्ञान हे केवळ बुद्धीने प्राप्त होणारे नाही, तर ते गुरूच्या कृपेने आणि अनुग्रहानेच मिळते. ‘ज्ञान गूढ गम्य’ याचा अर्थ ज्ञान मूलतः गूढ असले तरी, गुरूच्या कृपेने ते सामान्य माणसालाही ‘गम्य’ (सुलभ) होते. हे ज्ञानेश्वरीसारख्या ग्रंथांच्या निर्मितीचे मूळ कारण आहे, जे सामान्य लोकांना आध्यात्मिक ज्ञान उपलब्ध करून देतात आणि त्यांना मुक्तीच्या मार्गावर आणतात.

४. नामस्मरणाचे अनन्यसाधारण महत्त्व

वारकरी संप्रदायात नामस्मरण हे भक्तीचे आणि मोक्षाचे मुख्य साधन मानले जाते. इतर कोणत्याही साधनांपेक्षा ते अधिक सोपे, सुलभ आणि प्रभावी आहे. नामस्मरणाला काळ, वेळ, स्थळ किंवा कोणत्याही विधीचे बंधन नाही. ते केव्हाही, कुठेही घेता येते. नामस्मरण हे कोणत्याही जाती, धर्म, लिंग किंवा सामाजिक स्तरातील व्यक्तीसाठी उपलब्ध आहे. ते जडजीवांचा उद्धार करणारे आहे आणि सर्व पापांचा नाश करणारे आहे. ही त्याची सार्वत्रिकता आणि समावेशकता दर्शवते. वारकरी संप्रदायात ‘अखंड नामस्मरण’ म्हणजेच भगवंताचे नाम सतत मुखात असणे यावर भर दिला जातो. हेच साधकाला भगवंताशी एकरूप करते आणि त्याला कायम भगवंताच्या सान्निध्यात ठेवते.  

सारणी: हरिपाठातील १७ व्या अभंगानुसार नामस्मरणाचे लाभ

लाभ (Benefit)	अभंगातील संदर्भ (Abhang Reference)	सखोल स्पष्टीकरण (Detailed Explanation)	संबंधित स्निपेट आयडी (Relevant Snippet IDs)
देह पवित्र होणे	‘पवित्रचि होय देह त्याचा’	शारीरिक आणि मानसिक शुद्धी, षड्रिपूंचा नाश, मनःशांती आणि आध्यात्मिक प्रगतीसाठी पात्रता.
अमूप तपाचे सामर्थ्य	‘तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमूप’	कलियुगातील सर्वात श्रेष्ठ तप, आध्यात्मिक ऊर्जा आणि आंतरिक प्रकाशमानता.
चिरंजीव वैकुंठवास	‘चिरंजीव कल्पकोटि वैकुंठीं नांदे’	वैकुंठ ही केवळ भौतिक जागा नसून, ती भगवंताशी अखंड अनुसंधान साधण्याची एक उच्च आध्यात्मिक अवस्था आहे.
कुळाचा उद्धार	‘मातृपितृभ्राता सगोत्र अपार’	साधकाच्या पुण्याईमुळे त्याच्या आई-वडील, भाऊ आणि संपूर्ण कुळाला आध्यात्मिक लाभ आणि मोक्षप्राप्ती.
चतुर्भुज रूप प्राप्ती	‘चतुर्भुज नर हो‌ऊनि ठेले’	पूर्वजांना विष्णुरूप किंवा मोक्ष स्थितीची प्राप्ती, ज्यामुळे त्यांचे अनंत पाप नष्ट होतात.
गूढ ज्ञान प्राप्ती	‘ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें’	सद्गुरू निवृत्तीनाथांच्या कृपेने ज्ञानेश्वरांना आत्मज्ञान आणि अद्वैत तत्त्वज्ञानाची अनुभूती प्राप्त झाली.

५. निष्कर्ष: अभंगाचा समग्र संदेश आणि आजच्या जीवनातील प्रासंगिकता

संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हा १७ वा हरिपाठ अभंग नामस्मरणाचे सर्वव्यापी आणि अलौकिक सामर्थ्य स्पष्ट करतो. नामस्मरण हे केवळ एक धार्मिक कृत्य नसून, ते एक परिपूर्ण आध्यात्मिक साधना आहे. हे साधना व्यक्तीला आंतरिक शुद्धी, अमूप तपस्येचे फळ, भगवंताच्या अखंड सान्निध्यात चिरंजीव वैकुंठवास आणि अंतिम मोक्षाकडे नेते. याशिवाय, ते केवळ साधकालाच नव्हे, तर त्याच्या संपूर्ण कुळालाही तारते. या सर्व प्रक्रियेत सद्गुरूंची कृपा आणि मार्गदर्शन अनमोल असते, कारण तेच गूढ ज्ञान सुलभ करून मोक्षाचा मार्ग दाखवतात.

या अभंगाचा संदेश आजही वर्तमान जीवनात अत्यंत प्रासंगिक आहे:

• मानसिक शांती आणि तणावमुक्ती: आजच्या धावपळीच्या आणि तणावपूर्ण जीवनात, नामस्मरण हे मानसिक शांती आणि एकाग्रता मिळवण्यासाठी एक प्रभावी उपाय आहे. ते मनातील नकारात्मक विचार दूर करून सकारात्मकता आणते.  
• नैतिक मूल्यांचे जतन आणि योग्य संगती: वाईट संगतीचे दुष्परिणाम आणि नामस्मरणाने होणारी शुद्धी यावर दिलेले दृष्टांत आजही प्रासंगिक आहेत. ते आपल्याला योग्य संगती निवडण्याचे आणि नैतिक मूल्ये जपण्याचे महत्त्व शिकवतात. नामस्मरण हे आंतरिक शुद्धीचे आणि बाह्य नकारात्मक प्रभावांपासून संरक्षणाचे साधन आहे.  
• पारिवारिक आणि सामाजिक एकोपा: नामस्मरणाने कुळाचा उद्धार होतो ही संकल्पना कुटुंबातील सदस्यांना एकत्र आणते आणि त्यांच्यात आध्यात्मिक बंध निर्माण करते, ज्यामुळे सामाजिक सलोखा वाढतो.
• सुलभ आध्यात्मिक मार्ग: नामस्मरण हे कोणत्याही व्यक्तीला, कोणत्याही परिस्थितीत करता येणारे एक सोपे साधन आहे, ज्यामुळे आध्यात्मिक प्रगती सर्वांसाठी सुलभ होते आणि मोक्षाचा मार्ग सर्वांना खुला होतो.

थोडक्यात, संत ज्ञानेश्वरांचा हा अभंग नामस्मरणाची शक्ती आणि त्याचे जीवनातील बहुआयामी महत्त्व अधोरेखित करतो, ज्यामुळे व्यक्ती आणि त्याचे कुटुंब दोन्ही आध्यात्मिक उन्नती साधू शकतात.