हरिपाठ – संत ज्ञानेश्वर महाराज
संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ हा भक्ती, ज्ञान आणि वैराग्य यांचा संगम आहे. यात नामस्मरणाचे महत्त्व, समदृष्टीचा महिमा आणि आत्मज्ञानाची वाट सोप्या शब्दांत सांगितली आहे. आपण दिलेल्या पदांचे सविस्तर स्पष्टीकरण खालीलप्रमाणे:
॥ पंधरा ॥ एक नाम हरि द्वैतनाम दुरी । अद्वैत कुसरी विरळा जाणें ॥१॥
स्पष्टीकरण:
या ओवीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराज नामस्मरणाचे आणि अद्वैत भावाचे महत्त्व सांगतात. ‘एक नाम हरि’ म्हणजे परमेश्वराचे नामस्मरण एकच सत्य आहे, तेच अंतिम सत्य आहे. या नामस्मरणाने ‘द्वैतनाम दुरी’ होते, म्हणजेच भेदाभेद, मी-तू पण, माझे-तुझे ही भावना दूर होते. जगात अनेक वस्तू, अनेक नावे असली तरी, त्यामागे एकच परमतत्त्व आहे हे नामस्मरणाने कळते.
पण हा ‘अद्वैत कुसरी विरळा जाणें’ म्हणजे अद्वैताचे हे कौशल्य, हे रहस्य फार कमी लोकांना समजते. नामस्मरण करताना जेव्हा नामात आणि नामीमध्ये (घेणारा आणि ज्याचे नाव घेतले जात आहे त्यात) कोणताही भेद उरत नाही, तेव्हाच खरी अद्वैत स्थिती अनुभवता येते. ही स्थिती प्राप्त करणे हे दुर्मिळ आहे, कारण त्यासाठी मन एकाग्र करून आणि अहंभाव सोडून नामस्मरण करावे लागते.
दृष्टांत:
समजा, एक मातीचा घडा आहे. त्याचे नाव ‘घडा’ आहे, पण तो बनला कशापासून? तर मातीपासून. माठ, पणती, वाटी अशी अनेक भांडी असली तरी, ती सर्व मातीचीच बनलेली असतात. त्यांची नावे वेगळी असली तरी मूळ घटक माती हा एकच आहे. तसेच, जगात अनेक रूपे, अनेक नावे असली तरी, त्या सर्वांमागे एकच परब्रह्म आहे. जेव्हा आपण ‘हरि’ या एकाच नामाचे स्मरण करतो, तेव्हा ही नानात्व (अनेकत्व) भावना दूर होऊन एकत्वाची भावना म्हणजेच अद्वैत भाव दृढ होतो. ही माती आणि त्यापासून बनलेल्या वस्तू यांच्यातील एकरूपता जाणण्यासारखे आहे.
समबुद्धि घेतां समान श्रीहरि । शमदमांवरी हरि झाला ॥२॥
स्पष्टीकरण:
या ओवीमध्ये ‘समबुद्धि’ म्हणजे सर्व प्राणिमात्रांमध्ये, सर्व वस्तूंमध्ये समान भाव पाहणे. जेव्हा साधक समदृष्टीने पाहतो, तेव्हा त्याला सर्वत्र ‘समान श्रीहरि’ म्हणजे श्रीहरीच दिसतो. त्याला कोणतीही गोष्ट चांगली किंवा वाईट, मोठी किंवा लहान वाटत नाही; कारण त्याला सर्वत्र ईश्वरी अंश दिसतो.
‘शमदमांवरी हरि झाला’ याचा अर्थ ‘शम’ म्हणजे मनाचे निग्रह करणे, मनाला वाईट विचारांपासून दूर ठेवणे. ‘दम’ म्हणजे इंद्रियांचे दमन करणे, त्यांना विषयांकडे धावू न देणे. जो साधक शम आणि दम या गुणांची साधना करतो, जो आपल्या मनावर आणि इंद्रियांवर ताबा मिळवतो, त्याच्या हृदयात ‘हरि झाला’ म्हणजे हरीचा वास होतो, त्याला हरीचे ज्ञान होते. शमदमादी षट्संपत्तीच्या साधनेने चित्त शुद्ध होते आणि त्या शुद्ध चित्तातच ईश्वराचा अनुभव येतो.
दृष्टांत:
जसा एखादा सूर्यप्रकाश सर्व वस्तूंवर समान पडतो – मग ती वस्तू चांगली असो वा वाईट, स्वच्छ असो वा अस्वच्छ, लहान असो वा मोठी – सूर्य आपला प्रकाश भेदभाव न करता देतो. त्याचप्रमाणे, समबुद्धी म्हणजे ईश्वराला सर्वत्र समान पाहणे. राजा असो वा रंक, पंडित असो वा मूर्ख, पुरुष असो वा स्त्री – ईश्वरी अंश सर्वांमध्ये सारखाच आहे. जेव्हा आपण मनावर आणि इंद्रियांवर ताबा मिळवतो (शम-दम), तेव्हा आपली दृष्टी निर्मळ होते आणि आपल्याला सर्वत्र तोच परमात्मा दिसू लागतो, जसा स्वच्छ पाण्यात प्रतिबिंब स्पष्ट दिसते.
सर्वांघटीं राम देहांदेहीं एक । सूर्य प्रकाशक सहस्ररश्मी ॥३॥
स्पष्टीकरण:
या ओवीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराज परमेश्वराची सर्वव्यापकता स्पष्ट करतात. ‘सर्वांघटीं राम’ म्हणजे सर्व घटकांमध्ये, सर्व प्राणिमात्रांमध्ये तोच एक राम (परमात्मा) वास करतो. ‘देहांदेहीं एक’ म्हणजे प्रत्येक शरीरात, प्रत्येक अस्तित्वात तो एकच आत्मा आहे, तोच चैतन्य आहे. बाहेरून जरी शरीरे अनेक दिसत असली तरी, आतून त्यांना चेतना देणारा तो एकच परमात्मा आहे.
यासाठी ‘सूर्य प्रकाशक सहस्ररश्मी’ हा दृष्टांत दिला आहे. जसा एकच सूर्य आपल्या ‘सहस्ररश्मी’ (हजारो किरणांनी) संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतो, तसाच एकच परमात्मा आपल्या चैतन्यशक्तीने अनंत देहांना प्रकाशित करतो आणि त्या सर्वांमध्ये व्यापून राहतो. सूर्याची किरणे अनेक दिसत असली तरी त्यांचा मूळ स्रोत एकच सूर्य आहे, तसेच अनेक देह दिसत असले तरी त्या सर्वांचा मूळ आधार एकच परमात्मा आहे.
- बिन्दुग और चंचुला की कहानी: पाप से पश्चाताप तक की यात्रा
- श्रावणी सोमवारची शिव कथा: धार्मिक महत्त्व, पौराणिक आख्यायिका आणि व्रत विधींचे सखोल विश्लेषण
- संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा हरिपाठ – १७ वा अभंग: नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य
- संत तुकाराम महाराजांच्या ‘दुर्जनासि करी साहे’ या अभंगाचे सखोल विश्लेषण आणि कुसंगतीचे परिणाम
- कमी बजेटमध्ये स्वतःचा व्यवसाय सुरू करा: यशस्वी उद्योजक बनण्याचा मार्ग!
दृष्टांत:
जसा एकच विजेचा प्रवाह अनेक दिव्यांना प्रकाश देतो, अनेक पंख्यांना फिरवतो, अनेक यंत्रे चालवतो. दिवा, पंखा, यंत्र यांची रूपे आणि कार्ये वेगवेगळी असली तरी, त्यांना ऊर्जा देणारी वीज एकच असते. त्याचप्रमाणे, अनेक शरीरे असली तरी, त्यांना जीवन देणारा आणि त्यांमध्ये व्यापून राहिलेला आत्मा (राम) एकच आहे.
ज्ञानदेवा चित्तीं हरिपाठ नेमा । मागिलिया जन्मा मुक्त झालों ॥४॥
स्पष्टीकरण:
या अंतिम ओवीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराज त्यांच्या स्वतःच्या अनुभवातून नामस्मरणाचे आणि हरिपाठाचे महत्त्व अधोरेखित करतात. ‘ज्ञानदेवा चित्तीं हरिपाठ नेमा’ म्हणजे ज्ञानेश्वर महाराजांच्या चित्तात (मनात) हरिपाठाचा नियम, हरिनामस्मरणाचा नेम (नियम) दृढ बसला आहे. त्यांनी हरिपाठाला आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनवले आहे.
या नेमणुकीच्या फलस्वरूपात ते म्हणतात, ‘मागिलिया जन्मा मुक्त झालों’. याचा अर्थ असा नाही की ते मागच्या जन्मातच मुक्त झाले. तर, ‘मागिलिया जन्मा’ म्हणजे भविष्यात येणारे जन्म आणि ‘मुक्त झालो’ म्हणजे या जन्मातच मला मोक्षाची, मुक्तीची अनुभूती मिळाली आहे. हरिपाठाच्या सततच्या अनुसंधानाने, नामस्मरणाने त्यांना जन्माच्या फेऱ्यातून आताच मुक्ती मिळाली आहे, त्यांना आत्मज्ञान प्राप्त झाले आहे. हा केवळ एका विशिष्ट जन्मापुरता मुद्दा नसून, नामस्मरणाच्या सामर्थ्याने जन्म-मृत्यूच्या बंधनातून कायमची सुटका होते, हे ते सांगत आहेत.
दृष्टांत:
समजा, एक व्यक्ती अनेक वर्षे कर्जाने दबलेली आहे आणि त्याला त्या कर्जातून बाहेर पडण्याचा मार्गच दिसत नाहीये. पण अचानक त्याला एक निश्चित आणि प्रभावी उपाय सापडतो, ज्याने त्याचे सर्व कर्ज फेडले जाते. अशा वेळी ती व्यक्ती असे म्हणू शकते की, “मी आताच माझ्या सर्व कर्जातून मुक्त झालो!” याचा अर्थ भविष्यात येणाऱ्या सर्व आर्थिक अडचणीतून त्याला आताच सुटका मिळाली. त्याचप्रमाणे, संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी हरिपाठाचा नेम धरल्याने, नामस्मरणाच्या मार्गाने त्यांना या जन्मातच सर्व बंधनातून मुक्तीचा अनुभव आला आहे, ज्यामुळे भविष्यातील जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून ते मुक्त झाले आहेत.