अभंग:
पावलें पावलें तुझें आम्हां सर्व ।
दुजा नको भाव होऊं देऊं ॥१॥
जेथें तेथें देखे तुझींच पाउलें ।
त्रिभुवन संचलें विठ्ठला गा ॥ध्रु.॥
भेदाभेदमतें भ्रमाचे संवाद ।
आम्हां नको वाद त्यांशीं देऊं ॥२॥
तुका म्हणे अणु तुजविण नाहीं ।
नभाहूनि पाहीं वाढ आहे ॥३॥
सविस्तर अर्थ व भावार्थ:
पहिली ओळ: “पावलें पावलें तुझें आम्हां सर्व । दुजा नको भाव होऊं देऊं ॥१॥”
तुकाराम महाराज म्हणतात – हे विठ्ठल, आम्हाला प्रत्येक पावलात तुझी अनुभूती मिळते, जीवनाच्या प्रत्येक क्षणी तुझीच कृपा आणि अस्तित्व जाणवतं.
म्हणूनच, आमच्या मनात कधीही दुसरा कोणताही भाव – मोह, गर्व, द्वेष, अहंकार, किंवा दुसऱ्या कोणत्याही गोष्टीचे आकर्षण – येऊ न दे.
भक्तीमध्ये एकनिष्ठता हवी – विठोबावरचं प्रेम हे निरपेक्ष, अखंड आणि अद्वितीय असावं, असा इथं संदेश आहे.
ध्रुपद: “जेथें तेथें देखे तुझींच पाउलें । त्रिभुवन संचलें विठ्ठला गा ॥”
महाराज म्हणतात – मी जिथे पाहतो, तिथे मला फक्त तुझीच पावलं दिसतात, तुझीच उपस्थिती जाणवते.
हे विठ्ठला, तू संपूर्ण त्रिभुवनामध्ये – म्हणजे तीनही लोकांमध्ये (भू, भुवः, स्वः) संचार करतोस.
भक्ताच्या दृष्टिकोनातून पाहिलं, तर संपूर्ण सृष्टीमध्ये विठ्ठलच भरलेला आहे – कणाकणात, पानाफुलांत, माणसांमध्ये, सृष्टीच्या प्रत्येक घटकात.
दुसरी ओळ: “भेदाभेदमतें भ्रमाचे संवाद । आम्हां नको वाद त्यांशीं देऊं ॥२॥”
भक्तीचा मार्ग हा सुलभ आणि निर्मळ आहे.
महाराज सांगतात – भेद-अभेद, द्वैत-अद्वैत, तत्वज्ञानाचे वादविवाद, वेगवेगळ्या मतप्रवाहांचे संभाषण – हे सर्व भ्रमाने भरलेले आहेत.
ते सांगतात की, अशा वादात आम्ही अडकू इच्छित नाही.
आम्हाला केवळ तुझं नाव, तुझी भक्ती, आणि तुझं स्मरण हवं आहे – शास्त्रार्थ, बुद्धिवाद, आणि अहंकारयुक्त चर्चा हे आम्ही नकोसं समजतो.
खरा भक्त अशा गोष्टींपेक्षा भावनेवर भर देतो.
- सार्थ हरिपाठ – अभंग क्र. १
- संत तुकाराम महाराज अभंग क्र. २३
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय चौथा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय तिसरा
- ५२ अध्यायी गुरूचरित्र – अध्याय दुसरा
तिसरी ओळ: “तुका म्हणे अणु तुजविण नाहीं । नभाहूनि पाहीं वाढ आहे ॥३॥”
तुकाराम महाराज इथे ईश्वराच्या व्यापकतेचा आणि सूक्ष्मतेचा अद्वितीय अनुभव मांडतात.
ते म्हणतात – सगळ्यात लहान कणात (अणूत) पण तू आहेस, आणि दुसऱ्या बाजूला संपूर्ण आकाशाहूनही तू मोठा आहेस.
ही ओळ परमेश्वराच्या व्याप्तीचं आणि सामर्थ्याचं वर्णन करते.
ईश्वर हा अगदी सूक्ष्मतम गोष्टींत आहे आणि त्याचवेळी व्यापकतमही आहे.
तुझ्या व्यतिरीक्त काहीच अस्तित्वात नाही – अशी त्यांची ठाम भावना आहे.
सारांश:
या अभंगात तुकाराम महाराज आपली एकनिष्ठ भक्ती, विठ्ठलावरील प्रेम आणि त्याच्या व्यापकतेवरील विश्वास व्यक्त करतात.
- त्यांना प्रत्येक ठिकाणी विठोबाचं अस्तित्व जाणवतं.
- ते भक्तीच्या मार्गावर निःस्पृह, विवादरहित आणि भावपूर्ण चालणं पसंत करतात.
- ईश्वर कणाकणात आहे आणि विश्वाहूनही मोठा आहे, अशी त्यांची भावना आहे.
- त्यांना कोणत्याही दुसऱ्या भावनेचा किंवा संकल्पनेचा स्पर्शसुद्धा नको आहे – ते फक्त आणि फक्त हरिभक्तीतच रमलेले आहेत.